VOICE ASSISTANTS FOR LIBRARY AND INFORMATION SYSTEMS
Keywords:
voice assistant, natural language processing, automated library information systems, catalog search automation, speech recognition, natural language processing, gTTS artificial intelligence.Abstract
This article devoted to create voice assistant algorithms for library and information systems. In this article algorithm of library and information systems (LIS), Python libraries, speech-to-text, natural language processing and text-to-speech synthesis, advanced algorithms, bibliographic data management, catalog searches, especially important for visually impaired users, different accents, high-noise environments, and multilingual support are given.
References
1.Python Software Foundation. SpeechRecognition Library Documentation. Available at: https://pypi.org/project/SpeechRecognition/
2.Python Software Foundation. pyttsx3 Library Documentation. Available at: https://pyttsx3.readthedocs.io/
3.Google Text-to-Speech (gTTS). gTTS Library Documentation. Available at: https://pypi.org/project/gTTS/
4.SpaCy. Industrial-Strength Natural Language Processing in Python. Available at: https://spacy.io/
5.Natural Language Toolkit (NLTK). NLTK Documentation. Available at: https://www.nltk.org/
6.Ishniyazov O.O. “Linking model and algorithm of bibliographical database”, AIP Conference Proceedings, Volume 3147, Issue 1, id.030035(2024), 7 pp. https://doi.org/10.1063/5.0210605.
7. Sh.I.Chulliyev, S.I.Chulliyev. "ALGORITHMS AND PROGRAM CLASSIFICATION FOR CREATING A VOICE ASSISTANT IN PYTHON", Scientific and Practical Conference "Modern Problems of Information Technologies and Their Solutions", URGANCH-2020, pp. 442-447.
Yuqoridagi usul va texnologiyalarning barchasi mazmuniga ko'ra yagona maqsad sari yo'naltirilgan, ya'ni o'quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirish, kengaytirish va o'zlashtirish darajasini aniqlash uchundir. Darslarda bunday usul va texnologiyalardan foydalanish darsni qiziqarli tashkil etish bilan bir qatorda o'quvchilar faolligini oshiradi, individual fikrlashga o'rgatadi hamda mavzuning tez va oson o'rganilishiga yordam beradi.
Tarix darslarini tashkil etishda yangicha pedagogik texnologiyalar o’rni muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa bu borada darslarda axborot texnologiyalaridan foydalangan holda darslarni tashkil etish alohida ahamiyatga ega. Dars mavzusini tushuntirayotganda ma’lum bir davrdagi muhim tarixiy voqelik ko’rsatilsa mavzuning mazmuni yanada aniq o’zlashtirilishiga xizmat qiladi. Masalan: Gannibalning yurishlari Kan jangi, Zama jangi tasvirlangan videolavhalar o’quvchilarga multimedia shaklida ko’rsatilganda yanada o’zlashtirish mukammalroq bo’ladi.
Bundan tashqari, turli xil ko’rgazmalar, tarqatmalardan foydalanib mavzu ustida ishlash ham ijobiy samara beradi. Dars jarayonida ko’pincha yangi mavzu materiallarini tushuntirib berayotganda SWOT metodidan samarali foydalanish mavzuning mazmunini mukammal ochib berishga xizmat qiladi. Shuningdek, dars jarayonida yangi mavzuni test savollari tarzida tayyorlab, o’quvchilar bilan birgalikdan bosma tekstlar bilan ishlash ham yangi mavzuning mustahkam o’zlashtirilishiga xizmat qiladi. Asosiy maqsad o’quvchi shaxsining mavzuni o’zlashtirib olishiga qaratilar ekan, qanday uslub va usullardan foydalanmaylik, asosan, ta’limning sifat samaradorligiga erishishimiz faoliyatimizning asosiy maqsadi bo’lib qolaveradi.
Tarix darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar o’quvchi bilan birgalikda o’qituvchining ham mavzu ustida yanada mukammalroq ishlashiga olib keladi. O'quv-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarning to'g'ri joriy etilishi o'qituvchining bu jarayonda asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida faoliyat yuritishiga olib keladi. Bu esa o'quvchidan ko'proq mustaqillikni, ijodni va irodaviy sifatlarni talab etadi.
"Kelajak-yoshlar qo'lida". Shunday ekan mustaqil fikrlaydigan, bilimli,fikrini erkin bayon eta oladigan yoshlarni tarbiyalash biz o'qituvchilarning vazifamizdir. Har bir o'qituvchi mana shu vazifani yurakdan his qilsa va bunga vijdonan yondoshsa ko'zlangan maqsadga erishiladi.Yurtimiz nomini ulug'laydigan yoshlar ko'payaveradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. I.Yo’doshov, I.Kamolov “Tarix darslarida interfaol metodlar” metodik qo’llanma
2.Gaffarov YA, Gafforova M. O‘zbekiston xalqlari tarixini o‘qitish usullari.T., 1996
3.I.A.Karimov – “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” Toshkent “Sharq” 1998
4.A. Sa’diyev – “ Maktabda tarix o’qitish metodikasi” Toshkent. “O’qituvchi” 1988
5.T. Toshpo’latov, Y.G’afforov – “Tarix o’qitish metodikasi” Toshkent 2002Ushbu zichlashuvchan mineralli tiqin SBP qadoqda quruq, ventilyatsiya qilingan(shamollatiladigan) joyda 85% dan ko‘p bo‘lmagan nisbiy havo namligida, -60 ° C dan + 50 ° C gacha bo‘lgan haroratda saqlanishi kerak Ishlab chiqarilgan kundan boshlab 12 oy. Qo‘llash joyida SBP tiqinning kunlik talabidan ko‘p bo‘lmagan holda saqlanishi kerak. Foydalanish joyida saqlashda namlikning mahsulotlarga kirishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
[1]. К.М. Мурин. Забойка как фактор повышения эффективности и безопасности ведения взрывных работ.(390)
[2]. Turg’unov F. F., Nishanov A. I. Respublikamizdagi ko ‘mir konlari va ularni qazib olishda portlatish ishlarini gidrozaboykalar yordamida amalga oshirish //ijodkor o'qituvchi. – 2023. – Т. 3. – №. 33. – С. 168-173.
Ismatillayev N. A. Ruda konlarini yer osti usulida qazib olishda qazib olish tizimini tanlash va asoslash //International Journal of Education, Social Science & Humanities. – 2024. – Т. 12. – №. 5. – С. 236-242.
Toshtemirov U. T., Ismatullayev N. A. Nimqavatni qulatib qazib olish tizimini tanlashga ta’sir etuvchi omillar tahlili //pedagog. – 2023. – т. 6. – №. 12. – с. 286-290.
https://www.mst.ru.com/product/sbp/sbp/
KON ISHLARIDA AGʻDARMA HOSIL QILISHDA CHANGLARNI BOSTIRISHNI KOMPLEKS YECHIMI
1Isakulov F.U.
2Baxtiyorov X.Sh.
1Islom Karimov nomidagi TDTU Olmaliq filiali “Konchilik ishi” kafedrasi assistenti
2Islom Karimov nomidagi TDTU Olmaliq filiali talabasi
Anotatsiya: Hozirgi kunda konchilik soxasiga boʻlgan e’tibor kundan-kunga ortib bormoqda. Kon korxonalarida ishlab chiqarish ortgan sari kon maydonlari ham kattalashib bormoqda. Kochilik korxonalari chiqaradigan qoplama togʻ jinslari maydonlari kattalashib aholi yashash maydonlariga yaqinlashib bormoqda. Natijada agʻdarmalarni hosil qilishdagi kon ishlari tufayli turli changlar havo tarkibini buzmoqda. Shu sababli bularni hammasiga kompleks yechim sifatida maxsus suv purkash qurulmalarini oʻrnatish orqali bunga yechim topish mumkin.
Kalit soʻzlar: Agʻdarma, kon, togʻ jinsi, chang, fenol, qoplovchi togʻ jinsi, TKS-50, RD-30.
Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish katta miqdordagi boʻsh togʻ jinslarini qazib olish va tashish bilan bogʻliq. Tashiladigan boʻsh togʻ jinslari maxsus hosil qilingan maydonlarda yigʻiladi yoki joylashtiriladi. Qoplovchi togʻ jinsini toʻplash natijasida hosil boʻladigan togʻ jinsi uyumi agʻdarma deb ataladi, boʻsh togʻ jinslarini agʻdarmaga tashish bilan bogʻliq jarayonlar – agʻdarma hosil qilish jarayoni deb ataladi. Agʻdarma ishlarining texnologiyasi, mexanizatsiyalashtirish va tashkil qilinishi agʻdarma hosil qilishning asosini tashkil qiladi. Agʻdarma hosil qilishning aniq va avariyalarsiz tashkil qilinishiga qaysidir ma’noda kon va transport uskunalarining va umuman karyerning texnik-iqtisodiy koʻrsatkichlari bogʻliq boʻladi.
Konchilik sanoatida agʻdarmalar kon ishlari uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ochiq konchilik ishlarida nokanditsion va qisman foydali komponentga boy qism agʻdarma deyiladi. Ochiq konchilik ishlarida agʻdarma 2 turga boʻlinadi: tashqi agʻdarma va ichki agʻdarma. Agʻdarmalar asosiy qismi tashqi agʻdarmalar tashkil qiladi va yer ajratmalarining katta qismini egallaydi. Ya’ni Olmaliq kon metallurgiya kombinatiga qarashli konlarda agʻdarmalar tashqi agʻdarmalardan tashkil topgan. Ya’ni qoyali va yarimqoyali togʻ jinslari uchun tashqi agʻdarmalar yumshoq va gorizontal togʻ jinslari uchun ichki agʻdarmalar olinadi. Ochiq konchlik korxonalarida agʻdarmalarda havo buzilishi va texnikalarning ishlashi changni havoga koʻtarilishiga va atrof muhitga e’tiborli ravishda ta’sir koʻrsatadi. Hozirgi kunda yer tanqisligi tufayli kon atrofida ham aholi istiqomat qilmoqda. Umuman olib qaragnda, agʻdarmalardagi ishlar va agʻdarmalardan chiqayotgan chang havo agʻdarmalar atrofida istiqmoat qilayotgan insonlarga ham bevosita oʻz ta’sir koʻrsatmay qolmaydi. Bu chang havo atrofdagi istiqomat qilayotgan insonlarga va kon ishcilariga salbiy ta’sir koʻrsatadi. Shuni hisobga olgan holda, konning bu qismida changnni bostirish maqsadida suv purkagichlar oʻrnatish maqsadga muvofiq boʻlardi. Changni bostirish uchun TKS-50 rusumli(1-rasm) suv purkash moslamasidan foydalanish lozim. Bu moslama boʻshatish balandligi va burilish radiusi bilan ajralib turadi. Burilish radiusi 340 gradur, boʻshatish balandligi 15 m ga teng.
1-rasm. TKS-50 rusumli suv purkash moslamasi.
Changni bostirish qurilmalari tizimni oʻrnatish joyidan sezilarli masofada ham havodagi chang zarralarini oʻz ichiga olgan va bosadigan mikroskopik suv tomchilarini purkash prinsipi asosida ishlaydi. Changni bostirish nafaqat qattiq zarralarni, balki uchuvchi fenollarni ham havodan yoʻq qiladi, shuning uchun u changlarni bostirishda samarali va keng qoʻllaniladi.
Bu qurilma qurilish maydonlarida, boʻyoq ishlab chiqarish inshoatlarida, konchilik va qayta ishlash sanoatida, quyma materiallarni yuklash va tushirish inshootlarida, granit va boshqa bezak toshlaridan mahsulotlar ishlab chiqarish konlarida, yoʻl qurilish ishlari paytida ham qoʻllaniladi.
Xususiyatlari:
-elektr dvigatel quvvati 15 Kvt
-Suv sarfi 37-43 l/m
-Qoplama 40-50 m
-Maksimal suv chiqarish balandligi 15 m
-Minimal kirish suvi bosimi 1 bar
-Filtr 500 mikronga ega
-Avtomatik tebranish 0-340 gradus
-Gabarit oʻlchamalari 2077×1836×2230 mm
-Ogʻirligi 840 kg
Undan tashqari RD-30(2-rasm) rusumli changni bostirish qurilmasi ham qolgan moslamalarga qaraganda ancha samaraliroq. RD-30 changni bostirish moslamasining suvni sepish balandligi: 25-30m. nasatkalar soni 20 dona. Metal turi: zanglamaydigan poʻlat. Nominal quvvati:3 kvt. Suv nasosining quvvati:15 Kvt. Qoʻlda aylanish burchagi 0-320 gradus. Balandlik burchagi:10-45 gradus.Bosim: 1,7-1,8 MPa. Suv purkash barabani uzunligi: 1300 m. Boshqarish rejimi: Qoʻlda masofadan boshqarish. Isitish tizimi PLC dasturlashtiriladigan mantiqiy boshqaruvchi. Qoʻllash sohasi: chang va hidni bostirish, zavod ustaxonalarida, portlarda, qishloq xoʻjaligi dalalarida suyuqliklarni purkashda.
2-rasm. RD-30 rusumli changni bostirish qurilmasi
Bu moslamalar konchilik sohasidan tashqari koʻpgina sohalarda ham oʻz samarisini koʻrsatmoqda. Bu qurilmalarni konchilik sohasida keng miqyosda qoʻlash orqali qayta yuklash punktlari, togʻ jinslarini maydalash sexlari, qurulish materiallarini qazib olish konchilik korxonalari hamda aholi yashash maydoniga yaqin masofada joylashgan agʻdarma maydonlariga oʻrnatish orqali nafaqat atmosferaga chiqadigan changlar balkim ishchi va aholi oʻrtasida chang orqali yuzaga keladigan turli kasb kasaliklari hamda alergik kasalliklarni olgan boʻlardik.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
Sohibov I. Y. et al. QIZIL-OLMA //KONI SHAROITIDA KON LAHIMLARIDAGI KON BOSIMINI EXAMINE 2D KOMPYUTER DASTURIDA HISOBLASH ISHLARINING TAHLILI//Finland International Scientific Journal of Education, Social Science & Humanities. – 2023. – Т. 11. – №. 5. – С. 2414-2424.
Хайитов О. Г., Худайназаров Т. М., Эргашев М. А. ПРОИЗВОДСТВЕННЫЕ УЧАСТКИ ФИЛИАЛА «РАЗРЕЗ АНГРЕНСКИЙ» //Finland International Scientific Journal of Education, Social Science & Humanities. – 2023. – Т. 11. – №. 3. – С. 119-127.
Алимов Ш. М., Эргашев М. А., Ўралбоева Д. Ф. МЕТОДЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ СТЕПЕНИ ДРОБЛЕНИЯ ГОРНЫХ ПОРОД //O'ZBEKISTONDA FANLARARO INNOVATSIYALAR VA ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI. – 2022. – Т. 2. – №. 13. – С. 625-627.
Хасанов А. С. и др. ИЗУЧЕНИЕ ЗОЛОТА В ПРОБЕ РУДЫ МЕСТОРОЖДЕНИЯ «ЕШЛИК I» //IJODKOR O'QITUVCHI. – 2023. – Т. 3. – №. 33. – С. 236-242.
Axbaraliyevich E. M. FOYDALI QAZILMA KONLARINI OCHIQ USULDA QAZIB OLISHDAN BOʻSHAGAN MAYDONLARNI REKULTIVATSIYASI QILISH JARAYONINING BOSQICHLARI //IJODKOR O'QITUVCHI. – 2023. – Т. 3. – №. 26. – С. 226-228.
Turg’unov F. F., Zuxritdinov D. X. YOSHLIK-1 KARYERI MISOLIDA RUDA ZAXIRASINI QAZIB OLISHDA HOSIL BO’LGAN NOGABARIT BO’LAKLARNI ELEKTR ZARYAD USULI BILAN MAYDALASH ASOSLARI //IJODKOR O'QITUVCHI. – 2024. – Т. 4. – №. 37. – С. 74-81.
Бакиров Г. X. и др. ОБОСНОВАНИЕ ПРИНЦИПОВ ВЫБОРА КОНСТРУКЦИИ И ОПТИМАЛЬНЫХ ПАРАМЕТРОВ КРЕПИ ПОДЗЕМНЫХ ВЫРАБОТОК //IJODKOR O'QITUVCHI. – 2023. – Т. 3. – №. 33. – С. 162-167.
Ahror o’g’li S. D., Xusniddin o’g’li Z. D. QIYA KON LAHIMLARIDA MAXSUS LENTALI KONVEYERLARDAN FOYDALANISH //IJODKOR O'QITUVCHI. – 2024. – Т. 4. – №. 38. – С. 47-51.
Ahror o’g’li S. D., Qahramon o’g’li S. S., Xusniddin o’g’li Z. D. GORIZONTAL TAYYORLOVCHI LAHIMLAR, ULARNING KO'NDALANG KESIMI VA JOYLASHISHI //IJODKOR O'QITUVCHI. – 2024. – Т. 4. – №. 38. – С. 42-46.
Ahror o’g’li S. D., Jaloliddin o’g’li N. T., Xusniddin o’g’li Z. D. SHAXTA SHAMOLLATISH TIZIMIDAN FOYDALANIB MEXANIK ENERGIYANI ELEKTR ENERGIYASIGA AYLANTITISH //IJODKOR O'QITUVCHI. – 2024. – Т. 4. – №. 37. – С. 170-174.
Toshtemirov U. T., Axmadov U.A., (2018). Yer osti boyliklaridan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilishning ba’zi bir jihatlari. Scienceweb academic papers collection.
Ш.М. Алимов, У.А. Ахмадов. ПОВЫШЕНИЕ УСТОЙЧИВОСТИ БОРТОВ ПРИ ВЕДЕНИИ БУРОВЗРЫВНЫХ РАБОТ В МЕСТОРОЖДЕНИЕ «ЁШЛИК-1» // O'ZBEKISTONDA FANLARARO INNOVATSIYALAR VA ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI. - 2023. – Т. 2. №. 18. – С. 79-82.
Ф.У. Исакулов, У.А. Ахмадов. ВЫБОР ОПТИМАЛЬНОГО ДИАМЕТРА СКВАЖИН ДЛЯ ПРОИЗВОДСТВА ВЗРЫВНЫХ РАБОТ НА УГОЛЬНОМ МЕСТОРОЖДЕНИЕ «РАЗРЕЗ АНГРЕНСКИЙ» // IJODKOR OʻQITUVCHI. – 2024. – Т. 4. – №. 37. – С. 175-180.
Ф.У. Исакулов, У.А. Ахмадов. YOSHLIK 1 KONI MISOLIDA SAMARALI SKVAJINA ZARYADI KONSTRUKSIYASINI ISHLAB CHIQISH. // IJODKOR OʻQITUVCHI. – 2024. – Т. 4. – №. 37. – С. 194-201.
Isakulov F. U. ANGREN KOʻMIR KONI MISOLIDA BURG ʻILASH QURULMALARINI ISH UNUMDORLIGINI OSHIRISH //IMRAS. – 2024. – Т. 7. – №. 1. – С. 275-279.
Azimov O. A. et al. KARYER SUVLARIDAN OQILONA FOYDALANISH ORQALI, KARYERLARDA CHANG VA ZAHARLI GAZLARNI NEYTRALLASHTIRISH //International Journal of Education, Social Science & Humanities. – 2024. – Т. 12. – №. 3. – С. 1-7.
Turgʻunov F. F., Abdiyev O. X. MAʻDANLI KARYERLARNING CHUQUR GORIZONTLARINI QAZIB OLISHDA MEXANIZATSIYALASH VOSITALARI VA TEXNOLOGIK OʻLCHAMLARINI ASOSLASH //OʻZBEKISTONDA FANLARARO INNOVATSIYALAR VA ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI. – 2022. – Т. 1. – №. 8. – С. 678-680.
Turgʻunov F. F. ANGREN RAZREZIDA QOʻLLANILAYOTGAN EKSKAVATOR CHOʻMICHI KESUVCHI ELEMENTLARINING ISHLASH MUDDATINI OSHIRISH //Uzbek Scholar Journal. – 2023. – Т. 14. – С. 37-39.
FF Turg'unov, DX Zuxritdinov YOSHLIK-1 KARYERI MISOLIDA RUDA ZAXIRASINI QAZIB OLISHDA HOSIL BO’LGAN NOGABARIT BO’LAKLARNI ELEKTR ZARYAD USULI BILAN MAYDALASH ASOSLARI // IJODKOR OʻQITUVCHI. – 2024. – Т. 4. – №. 37. – С. 74-81.
Erkaboyeva S. I., Sulxonov D. A., Ulashov D. Z. CHUQUR KARYERLARDA RESURSLARNI TEJAYDIGAN VA EKOLOGIK TOZA TRANSPORT TIZIMI //IMRAS. – 2023. – Т. 6. – №. 8. – С. 153-157.
Erkaboеva S. I., Sulxonov D. A., Ramanov X. S. BIR YARUSLI AG'DARMALARNI XOSIL QILISH NAZARIYASI VA AMALIYOTINI O'RGANISH //THE THEORY OF RECENT SCIENTIFIC RESEARCH IN THE FIELD OF PEDAGOGY. – 2024. – Т. 2. – №. 17. – С. 49-51.
Erkaboyeva S. I., Malikov M. A. CHUQUR KARYER BORTLARINING QIYALIGIDA ICHKI AG ‘DARMALARNI XAVFSIZ SHAKLLANTIRISH SHARTLARINI TADQIQ QILISH //IMRAS. – 2024. – Т. 7. – №. 1. – С. 174-179.
Erkaboеva S. I., Sulxonov D. A. MURUNTOV KARYERINING ISHSIZ BORTLARIDA ICHKI AG ‘DARMALARNING PARAMETRLARINI ILMIY ASOSLASH //INTERNATIONAL SCIENTIFIC RESEARCH CONFERENCE. – 2023. – Т. 2. – №. 15. – С. 211-215.
Erkaboyeva S. I., Yunusov A., Samadova G. M. AG ‘DARMALAR XOSIL QILISHNING MUXANDIS-GEOLOGIK TAXLILI //IMRAS. – 2024. – Т. 7. – №. 1. – С. 792-797.
Д. М. Курбанбаев, С. И. Эркабаева, И. М. Рахматуллаев, & А. У.Ахмадов. (2022). ВИДЫ, СВОЙСТВА И ОТРАСЛИ ПРИМЕНЕНИЕ ИЗВЕСТНЯКОВ. Uzbek Scholar Journal, 11, 28–32.
Шамаев, М. К. ., Ахмадов, А. У. ., Рахматуллаев, И. М. ., & Тоштемиров, У. Т. . (2022). ИЗВЕСТНЯК В ПРИРОДЕ, ТЕХНОЛОГИЯ ПРОИЗВОДСТВА И НЕКОТОРЫЕ ИХ СВОЙСТВА ПРИ ИСПОЛЬЗОВАНИИ. ARXITEKTURA, MUHANDISLIK VA ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALAR JURNALI, 1(4), 26–30.
O'SMIRLARNING PSIXOLOGIK SALOMATLIGI VA ULARNING EMOTSIONAL HISLARI
Aliyeva Baxtiyaxon Karimovna
Annotatsiya: Ushbu maqolada oiladagi munosabatlar, bolalar va ota-onalarning o'zaro munosabati bolaning tashqi dunyo bilan munosabatlarini shakllantirish, ota-onalar va bolalar o'rtasidagi asosiy munosabatlar bolaning xarakterini shakllantirishga ta'sir qilishi uning ijtimoiy moslashuvining samaradorligi va muvaffaqiyati haqida bayon etilgan.
Kalit so’zlar: Balog’at yoshi, morfologik tuzilmalar, reproduktiv tizim, gormonal o’zgarishlar, psixologik va fiziologik o’zgarishlar.
Balog'at yoshi eng qiyin ota-ona va bola munosabatlaridan biri hisoblanadi. Turli yoshdagi davrlarda o'smirlik alohida o'rin tutgan. Shunday qilib, Zigmund Freyd ta'limotidan boshlab va hozirgi kungacha, shaxsni shakllantirishning ushbu bosqichi tadqiqotdagi eng muhim bosqichlardan biridir, chunki inson aqliy rivojlanishining bu davri bolalik va kattalik o'rtasidagi o'tish davri hisoblanadi.
Bu yosh tananing funktsional va morfologik tuzilmalarining etukligini, neyroendokrinni qayta qurish natijasida tez o'sishni, reproduktiv tizimning shakllanishini hisobga oladi, shuning uchun o'smirlik davridagi sezilarli farq kattalar tanasining shakllanishi hisoblanadi. Bolaning va kattalarning xususiyatlari bir-biriga bog'langan. Bu davrda psixo-xarakterologik individual shaxsiy xususiyatlar, xattiharakatlarning stereotiplari va hissiy reaktsiyalarning shakllanishi kuzatiladi.
Qoidaga ko'ra, ota-onalar farzandiga nima bo'layotganidan xavotirda, ular munosabatlarining yomonlashuvidan xavotirda, o'smir hayotida sodir bo'layotgan o'zgarishlar tufayli juda ko'p zarba va tashvishlarni boshdan kechiradi.
Tengdoshlar bilan muloqot birinchi o'rinda turishiga qaramay, ota-onalar o'spirin hayotida muhim shaxs bo'lib qolmoqda. Ular me'yorlar va qoidalarning tashuvchilari, o'smir kattalar kabi bo'lishni xohlaydi. O'smirlik davrida xarakterning shakllanishida aynan ota-onalarga va ustozlarga ergashish ob'ektiga aylanadi.
O'smirlik davriylashtirishning quyidagi bosqichlari bilan ko'rsatiladi: maktab yoshi (7-13 yosh), inqiroz (13 yosh) va balog'at yoshi (13-17 yosh). O'smirlik balog'at yoshi, gormonal o'zgarishlar, tezlashtirilgan jismoniy rivojlanish, ichki organlar va organ tizimlarining shakllanishi kabi fiziologik o'zgarishlar bilan bevosita bog'liq.
O'smirlik inqirozi degan tushuncha ham mavjud bu vaqtda bola hayotining barcha jabhalariga ta'sir qiluvchi keskin sifat o'zgarishlari paydo bo’ladi. O'smirlik inqirozi etakchi faoliyatdagi o'zgarishlar, ijtimoiy vaziyat va rivojlanishdagi gormonal o'sish bilan bog'liq.
Bu vaqtda shaxsning shakllanishi pasayadi va u qanchalik paradoksal bo'lmasin, eng muhim xususiyatlardan biri bu shaxsiy beqarorlik bo'lib, u o'zini qarama-qarshi yo'llar bilan namoyon qiladi, moyillik va intilishlar birga yashaydi va bir-biri bilan kurashadi. Anna Freyd bu xususiyatlarni quyidagicha ta'riflagan: "O'smirlar o'zlarini koinotning markazi deb bilishadi, ular juda o'ziga xosdir, lekin shu bilan birga, ular hayotlarida hech qachon bunday fidokorlik va fidoyilikka qodir emaslar".
Katta yoshli o'smirlarning hissiy sohasining yana bir muhim xususiyati qarama-qarshi yo'naltirilgan his-tuyg'ular va histuyg'ularning birgalikda yashash imkoniyatidir. O'smirlar ijobiy va salbiy histuyg'ularida qolishga moyil. Shunday qilib, katta yoshdagi o'smirlik ota-onalar va tengdoshlar bilan munosabatlarda muammoli tajribalarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Maktab , litsey kabi muhim soha juda ko'p hissiyotlarga ega qiyin tanlovlar bilan bog'liq tajribalar, chunki kelajakdagi kasb va o'zini aniqlash uchun birinchi qadamlar qo'yiladi, shuningdek, o'zi va qarama-qarshi jins bilan bog'liq tajribalar.
O'smirlikning asosiy va eng muhim vazifalaridan biri o'z-o'zini anglash va identifikatsiyani shakllantirishdir. Bundan tashqari, qizlarda o'z-o'zini anglash o'g'il bolalarga qaraganda ancha oldin shakllanadi. Qizlar yolg'izlik tuyg'ularining erta namoyon bo'lishi bilan ajralib turadi. Fillipsning tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, qizlarning haqiqiy va ideal qiyofasi bir xil, o'g'il bolalar esa aksincha. Biroq, o'g'il bolalar ham, qizlar ham gender farqlarini bir xil tarzda qabul qilishadi. Bundan tashqari, ayollarning roli ancha past bo'ladi. O'g'il bolalar odatda ayollarga oilaviy hayotning tashkilotchisi rolini, erkaklarga esa bu masalada yordamchi rolini berishadi. Qizlar ayollikni hissiy fazilatlar va empatiya bilan, o'g'il bolalar esa hissiy barqarorlik bilan bog'laydilar.
14-15 yoshda tezkor o'zini o'zi baholash rivojlanadi, bu o'smirning hozirgi paytda o'ziga bo'lgan munosabatini belgilaydi. Ko'pgina mualliflarning ta'kidlashicha, ular o'qituvchilar va ota-onalarga qaraganda tengdoshlarning baholashiga ko'proq moyil.
Bolalar va o'smirlar o'rtasida olib borilgan tadqiqotlar natijalari shuni ko'rsatadiki, qondirilmagan psixologik ehtiyojlar o'smirlarning tajovuzkorligi uchun xavf omillari, masalan, o'ziga ishonchsizlik va salbiy his-tuyg'ular bilan bog'liq va qondirilgan psixologik ehtiyojlar antisotsial xatti-harakatlar bilan bog'liq. Tengdoshlarning tajovuzkorligiga qaratilgan bir nechta tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, o'smirning avtonomiyasini to'sib qo'yadigan ota-onalik strategiyalari o'smirning o'zo'zidan bildirilgan munosabatlardagi tajovuzkorligini ijobiy bashorat qiladi.
Keyingi yangi shakllanish o'z taqdirini o'zi belgilashdir. Bir tomondan, o'smirning kasbiy o'zini o'zi belgilashi nuqtai nazaridan katta mas'uliyat bor. Maktab, oila kabi ijtimoiy guruhlar kelajak avlodga katta umid bog‘lab, o‘smirdan universitetda tahsil oladigan mutaxassislikni tanlashni talab qiladi. Bu vaqtda farzandining o'zi yaxshi bo'lishini xohlaydigan ota-onalarning qondirilmagan ehtiyojlari ham amalga oshadi. Maktab o'qituvchilari, o'z navbatida, talabaning faqat muvaffaqiyatli bo'lishi mumkin bo'lgan imtihonlarni topshirishlarini xohlashadi. Va o'smirning
o'zi har doim ham jamiyatdagi o'z o'rnini aniqlay olmaydi va o'zini nimaga qiziqtirishini tanlay olmaydi, bu borada u yo ota-onasining tanloviga rozi bo'ladi yoki faqat biron bir ma'lumot olish uchun kollejga boradi. Albatta, bu har doim ham sodir bo'lmaydi va hamma bilan emas. Ko'pchilik o'z bolalik orzularini amalga oshiradi, kimdir 10-11-sinflarni tugatgandan so'ng, kelajakda kim ishlashni xohlashini aniq tushunadi va kimdir maktabdan keyin ishlashga ketadi,kimdir universitetga o'qishga kiradi.
O'ziga xos qiziqish va ishtiyoq bilan bo'lgan o'smirlar jamiyat hayotiga kiradi, lekin ular yolg'izlikni ham romantik qiladilar. Ular sevgi munosabatlarini boshlaganlari kabi to'satdan tugatish uchun kirishadilar. O'smir kattalar bilan muloqotda va nizolarda tenglikni talab qiladi, o'z fikrini va o'zi etuk va kattalar deb hisoblagan pozitsiyalarini himoya qiladi. Voyaga etganlik hissi mustaqil qarorlar qabul qilishga urinishlarda va kattalardan himoyalanishda kuzatiladi.
Rivojlanish, Internet va yangi texnologiyalarning mavjudligi munosabati bilan o'smirlarning muloqoti ham o'zgarib bormoqda. Ular juda yashirin va ota-onalari bilan o'z tajribalarini baham ko'rishni istamaslikdan tashqari, maktabda har kuni ko'rgan tengdoshlarining ichki doirasidan ham o'zlarini yopishlari mumkin. Ular uchun hech qachon ko'rmaydigan yoki umuman tanimaydigan odam bilan o'z tajribalarini ochish va baham ko'rish osonroq. Ular ko'pincha ijtimoiy tarmoqlarda boshqa shaharlar yoki mamlakatlardan kelgan yigitlar bilan tanishadilar, anonim chatlarda muloqot qilishadi. Bu ota-onalar bilan nizolarga va muloqotda yanada uzoqroqqa olib kelishi mumkin . Shunday qilib, o'smirlik davrida shaxsning o'z dunyoqarashi, o'zini o'zi anglashi, identifikatsiyasi, individual qadriyatlar tizimi, o'z taqdirini o'zi belgilashi, kasbiy ta'rifi shakllanadi, shaxsiy muloqot va ishqiy munosabatlar o'rnatish nihoyatda muhimdir. Shu bilan birga, o'smir ota-onalar, o'qituvchilar, tengdoshlar tomonidan katta bosim ostida bo'ladi, bu ichki nizolar va muammolar bilan birga keladi va bunga tanadagi fiziologik o'zgarishlar va gormonal o'zgarishlar ham qo'shiladi. Har bir bola bu o'zgarishlarga o'ziga xos tarzda yondashadi.
O'smirlar uchun sog'lom turmush tarzi muhim ahamiyatga ega. O'smirning sog'lom turmush tarzi bir qator ijtimoiy va maishiy daqiqalarni o'z ichiga oladi. Tibbiy muammolarni hal qilish, muayyan zarur uy-joy sharoitlari mavjudligi, moddiy farovonlik, bo'sh vaqtdan oqilona foydalanish, yomon odatlardan voz kechish, jismoniy faollik, giyohvandlik muammosini nazorat qilish, muvaffaqiyatli shaxslararo munosabatlarning mavjudligi. Umuman olganda, ushbu ro'yxatni davom ettirish mumkin, ammo biz har bir ota-onani tashvishga soladigan bir nechta muhim jihatlarga e'tibor qaratamiz. Bu kundalik ishlarni o'z ichiga olishi kerak bo’lgan narsalar: - havo, quyosh, suv bilan qattiqlashish; gigiena - vosita faolligini ta'minlash; - muvozanatli ovqatlanishning mavjudligi; - uyg'un psixo-emotsional holatni yaratish; — atrofmuhitni muhofaza qilish tamoyillarini amalga oshirish. Agar o'smir hayotida quyidagi noqulay omillar mavjud bo'lsa: jismoniy faollikning etarli emasligi; - ortiqcha tuz va yog'li irratsional ravishda tuzilgan bolalar ovqatlari; - stress; - yomon odatlarning mavjudligi; - noto'g'ri, buzilgan uyqu va bundan tashqari odamlarga zararli ta'sir ko'rsatadigan yana ko'plab ekologik omillar mavjud. Bular hammasi o’smirlarda stressni keltirib chiqaradi.
Yoshlar uchun sog'lom turmush tarzini to'liq yo'lga qo'yish uchun ushbu salbiy oqibatlarni qanday olib tashlashni aniqlash kerak. Shunday qilib, bu muammoni hal qilishning bir necha yo'li mavjud. Har qanday sport faoliyati bunga echim bo’la oladi: yugurish, suzish, yoga, gimnastika, va hokazo.. Bular tananing himoya xususiyatlarini rag'batlantiradigan, mahalliy immunitetni yaxshilaydigan ta'sirni kuchaytirishga yordam beradi.
Ratsional ovqatlanish - salomatlik asosi. Menyuda o'smirlar uchun to'g'ri ovqatlanish 50 ga yaqin turli komponentlarni o'z ichiga oladi. Ratsional ovqatlanishga barcha oziq moddalar va ular ma'lum nisbatlarda kiritilishi kerak. Bular insonning jinsi, yoshi va boshqa omillarni hisobga olgan holda belgilanadi.
O'smirning ta'lim jarayoni asosan stress bilan bog'liq. Bunday davrlarda shuni esda tutish kerakki, organizm har doimgidan ko'ra oqsillarga, B vitaminlariga, pantotenik kislotaga, A, E vitaminlariga muhtoj, chunki bu elementlarning har biri gipofiz va buyrak usti gormonlarini ishlab chiqarishda ishtirok etadi. Bu gormonlar o’smir tanamizning stressga bardosh berish qobiliyati ko'p jihatdan ularga bog'liq. O'smirlar uchun sog'lom turmush tarzi shunchaki so'z emas. Bu odamga nafaqat o'zini to'la his qilishiga yordam beradi, balki hayotiy pozitsiyani tanlashning bir turidir. O'g'il va qizlar, allaqachon deyarli kattalar, nima yaxshi va nimadan qochish kerakligini o'zlari hal qilishadi. Agar ota-onalar farzandining har bir qadamini nazorat qila olishlariga ishonishsa, ular chuqur adashadi. Shuning uchun ham sog'lom turmush tarzi tamoyillari o'smirning o'zi ongli ravishda tanlashi, keyin bu qoidalar ildiz otishi, qo'llanilishi va foyda keltirishi muhimdir.
REFERENCES:
1. Davletshin M.G. va boshqalar. Yosh davrlari va pedagogik texnologiya. T., 2004. 2. Davletshin M.G. Zamonaviy maktab o‘qituvchisi psixologiya. T., 1998.
3. Vohidov M.V. Maktabgacha tarbiya psixologiyasi. T., “O‘qituvchi”, 1970
4. G‘oziev E. Psixologiya. T., “O‘qituvchi”, 1994
5. Krutetskiy V.A. Pedagogik psixologiya asoslari. T., “O‘qituvchi”, 1976
6. Karimova V. Va boshqalar. Mustaqil fikrlash. T., “Sharq”, 2000
7. Ahloq-odobga doir hadis namunalari.-T., 19901. Андреева, И. А. Стресс в подростковом возрасте / И. А. Андреева, С. А. Анохина // Вестник СанктПетербургского университета МВД России. – 2016. – № 4(32). – С. 374-380.
ZAMONAVIY O’QITUVCHININING PEDAGOGIK MAHORATI VA KASBIY KOMPITENTLIGINI OSHIRISHGA TALABLAR
Sh.Ibragomova
FarDu o'qituvchisi
Annotatsiya: O'quvchilarning sifatli ta'lim olishi o’z navbatida o'qituvchining kasbiy mahoratiga bog'liq. Maqolada ta'lim tarbiya jarayonida alohida o'rin tutgan hamda hozirgi zamon o'qituvchisi egallashi kerak bo'lgan kasbiy kompitentlik, pedagogning mahorati haqida so'z yuritilgan.
Kalit so’zlar: Kompitentlik, kasbiy mahorat, autokompitentlik ,ekstremal kasbiy kompitentlik.
Ta`lim tarbiya tizimining umumiy maqsadi jamiyatimizga teng huquqli demokatik davlat talablariga javob bera oladigan mas`ulyatli barkamol jamiyat a`zolarini tabiyalab berishdan iboratdir.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi bugungi kunda pedagoglarning ta`lim berish samaradorligini oshirish va amalga oshirishi kerak bo’lgan bir qator talablar qo’ydi. Ular quyidagilarni tashkil etishi lozim:
Dars berish mahorati
Tarbiyalash mahorati
O’quv-tarbiyaviy jarayonlarda insonparvarlik tamoyillariga yondashuvni ta`minlaydigan shaxsiy sifatlar
Ta`lim oluvchilarning bilimlarini xolisona nazorat qilish va baholash mahorati
Kasbiy faoliyat jarayonida zamonaviy o`qituvchilarning pedagogik kompitentligini rivojlantirish orqali shaxs hayotiga hamda uning ijtimoiy rivojlanishiga ma`lum bir darajada ta`sir ko’rsatishi mumkin. Zamonaviy jamiyatda ta`lim-tarbiya tizimini rivojlantrishning bosh go`yasi – shaxsning turli hil sohalarda maqsadli mustaqil faoliyati asosida uning intellektual va axloqiy-ma`naviy rivojlanishidir. Zamonaviy o’qituvchining kasbiy kompitentligini rivojlantirishdan avval ushbu tushunchaning asl mohiyatini, shundan so’ng esa uni takomillashtirish yo’llarini bilish lozim.
Kasbiy kompitentlik – mutaxasis tomonidan kasbiy faoliyatni oshirish uchun kerak bo`lgan bilimlarning, ko’nikma va malakalarning egallanishi va ularni o’z faoliyati davomida munosib qo’llay olishidir. O’qituvchi albatta alohida bilim ko’nikmalarni egallashi bilan birga, ma`lum bir mustaqil yo’nalish bo’yicha bilimlar va harakatlarni o’zlashtirilishini nazarda tutadi.Demak, kasbiy kompitentlik pedagogdan mutaxasislik bilimlarini boyitib borish, yangi axborotlarni kuzatib ularni qo’llay bilish,izlanuvchanlik va yangi bilimlarni qayta ishlab o’z faoliyatiga qo’llay olish mahoratini ham talab etadi.
O’zbekistonda o’qitvchining kasbiy kompitentligi va uningo’ziga xos jihatlari tog’risida bir qator tadqiqot ishlari olib borilgan. B.Nazarova olib brogan tadqiqotlarga ko’ra kasbiy kompitentlik quyidagi tarkibiy asoslardan tashkil topadi:
Maxsus yoki kasbiy kompitentlik (kasbiy faoliyatni yuqori darajada tashkil etish).
Ijtimoiy kompitentlik ( kasbiy faoliyatni hamkorlikda tashkil etish, ijtimoiy mas`ullik).
Autokompitentlik (o’zini ijtimoiy-kasbiy rivojlantira olish).
Ekstremal kasbiy kompitentlik (kutilmagan vaziyatlarda ishlay olish).
Yuqoridagi tadqiqot natijalarini umumlashtirib aytganda mutaxassis ta`lmni tashkil etish jarayonida yuqori darajada bilimga ega bo’lishi, o’zini ustida ishlab rivojlantira olishi va har qanday kutilmagan holatlarda ulardan chiqish yo’lini bilishi zarur ekan.
Demak o`qituvchi, shaxs va uning ijtimoiylashuv jarayonida muhim o’rin tutuvchi, murakkab inson qiyofasiga ega bo’lgan, kasbiy sifatlarni o’zida mujassam etgan, shaxsdir.Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida erishilgan yutuqlaning zamirida o`tiuvchi va uning mehnati yotadi. O’qituvchining ta`lim jarayoniga pedagogik, psixologik yondashuvi, bilimlarni puhta darajada o’zlashtirganligi, muloqot jarayonida o`zini tuta bilish qobilyati va turli vaziyatlardan chiqa olish qobilyatiga ega bo’lishi kerak.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, O’zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh obyekti va subyekti sifatida qaraladi. Shu sababli, har tomonlama yetuk intellektual rivojlangan, ijtimoiy sifatlar bilan tarbiyalangan, milliy va ma`naviy qadriyatlarga sadoqatli, yangicha fikrlaydigan, o’z shaxsiy va fuqarolik pozitsiyasiga ega, milliy mafkuraning barcha sifatlarini o`zida mujassamlashtirgan barkamol shaxsni tarbiyalash jamiyat talabidan kelib chiqadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
O'zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi.
AbdurahmonovaZ.A “Zamonaviy o'qituvchining kasbiy kompitentsiyasini shakllantirish muammolari" (Konferensiya materiallari to'plami)- 2016
MuslimovN.A. va boshqalar.“Kasb ta'limi o'qituvchilarining kasbiy kompitentligini rivojlantirish texnologiyasi”/ Monografiya “Fan va texnologiyalar nashriyoti”- .:T.2013.MUAMMOLI TA’LIM TEXNOLOGIYASINING MOHIYATI
Muzaffarova Gulhayo Muzaffar qizi
Osiyo xalqaro universitei magistranti
Ilmiy rahbar: Avezov Olmos Ravshanovich
Annotatsiya: Mazkur maqolada bugungi zamonaviy ta’lim sharoitda muammoli ta’lim texnologiyalarining ahamiyatli jihatlari, ta’lim oluvchilarning tanqidiy, mustaqil va ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, aqliy faoliyatni yanada rivojlantirish, muammoli vaziyatlar ularning turli yechimlarini izlab topish, muammoli ta’limning samarali usullari, ahamiyati, xususiyatlari haqida umumiy ma’lumot berilgan.
Kalit so‘zlar: muammoli vaziyat, mantiqiy fikrlash, tanqidiy fikrlash, salohiyat, tafakkur, faoliyat uyg‘unligi, ilmiy-texnika, kompleks yondashuv.
Аннотация: В данной статье рассмотрены важные аспекты технологий проблемного обучения в современной образовательной среде, развитие у учащихся навыков критического, самостоятельного и творческого мышления, дальнейшее развитие мыслительной деятельности, поиск ими различных решений проблемных ситуаций, даны общие сведения об эффективных методах проблемного обучения, значении, особенностях.
Ключевые слова: проблемная ситуация, логическое мышление, критическое мышление, потенциал, мышление, гармония деятельности, научно-технический, комплексный подход.
Abstract: In this article, the important aspects of problem-based learning technologies in today's modern educational environment, the development of students' critical, independent and creative thinking skills, the further development of mental activity, the search for their various solutions to problem situations, effective methods of problem-based education, importance, features are given general information.
Key words: problem situation, logical thinking, critical thinking, potential, thinking, harmony of activities, scientific and technical, complex approach.
KIRISH
Bugungi zamonaviy ta’lim yoshlardan kuchli salohiyatli, raqobatbardosh, maxsus qobiliyatli, zamon bilan hamnafas, maqsadli, ilmiy-texnika taraqqiyot talablariga javob beradigan, mustahkam irodali bo‘lishni talab etadi. Bu kabi sifatlarni amalga oshirilishda esa muammoli ta’lim texnologiyasi muhim ahamiyat kasb etadi.
Muammoli ta’lim bu mantiqiy fikrlash, tahlil qilish, izlanish, umumlashtirish, muammoli vaziyatlar, yechim topish, bilishga qiziqish, ehtiyoj, usullar qo‘llaniladigan bir yangicha tizimidir. Muammoli o‘qitish XX asrning 20-30 yillarida tarqala boshladi.
Pedagogikada muammoli ta’lim haqida so‘z yuritilarkan ko‘z o‘ngimizga eng birinchi og‘zaki, ko‘rgazmali va amaliy metodlar keladi albatta. Ta’limdagi og‘zaki, ko‘rgazmali yoki amaliy metodlarning har biri bola ongida muammoli vaziyat yaratishi mumkin. Muammoli vaziyatlar esa o‘z navbatida bolani mustaqil fikrlashga, tafakkur etishga, izlanishga, ijodkorlikka, boshqacha qilib aytganda aqliy salohiyatining yuksalishiga olib boradi.
Bugungi globallashuv davrida muammoli yondashuv ta’lim dasturlarida, bolalarning mustaqil faoliyatlarida o‘zining ifodasini topishi lozim. Jumladan: bilimlarni muammoli bayon qilish, bolalarni izlanishga undash, ta’limning tadqiqiy metodi.
O‘tgan asrning 60-yillarida muammoli ta’lim L.Rubinshteyn, M.I.Maxmutov, V.Okon, I.Y.Lerner kabi tadqiqotchilarning qarashlari negizida yanada rivojlangan. S.L.Rubinshteynning “Tafakkur muammoli vaziyatdan boshlanadi” degan g‘oyasi muammoli ta’limning psixologik asosi sifatida qabul qilingan. Muammoli ta’lim texnologiyasining eng asosiy yutuq tomoni va ahamiyati shundan iboratki, ta’lim oluvchi o‘zida tanqidiy fikr yuritish bo‘yicha ko‘nikmalar hosil qiladi.
ASOSIY QISM
Ma’lumki, bugun barcha davlatlar ta’limga imkon qadar ko‘p yangilik kiritishga intilmoqda. Bugungi yangiliklar ularga uyushgan, rejali, ommaviy yondashuvni talab etadi. Yangiliklar kelajak uchun uzoq muddatli investitsiyalardir. Novatorlikka qiziqish uyg‘otish, yangilik yaratishga intiluvchan shaxsni tarbiyalash uchun ta’limning o‘zi yangiliklarga boy bo‘lishi, unda ijodkorlik ruhi va muhiti hukm surishi lozim. Muammoli ta’limning mohiyatini o‘qituvchi (pedagog) tomonidan o‘quvchi-talabalarning o‘quv ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va o‘quv vazifalarini, muammolarini va savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o‘zlashtirish bo‘yicha ularning bilish faoliyatini boshqarish tashkil etadi. Bu esa bilimlarni o‘zlashtirishning ilmiy-tadqiqot usulini yuzaga keltiradi. Muammoli ta’limning muvaffaqiyati quyidagi omillarga bog‘liq:
1. O‘quv materialini muammolashtirish.
2. O‘quvchi-talabalarning bilish faoliyatini faollashtirish.
3. Ta’lim jarayonini o‘yin, mehnat faoliyati bilan uyg‘unlashtirish.
4. O‘qituvchi (pedagog) tomonidan muammoli metodlardan o‘z o‘rnida samaralifoydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘lish.
5. Muammoli vaziyatni hal etish yuzasidan muammoli savollar zanjirini tuzish va mantiqiy ketma-ketlikda o‘quvchi-talabalarga bayon etish. J.Dyui muammoli ta’lim asosi sifatida quyidagi yo‘nalishlarni belgilagan: ijtimoiy; konstruktiv; badiiy ifodaviy; ilmiy-tadqiqot.
Muallif ko‘rsatilgan yo‘nalishlarda ta’limni tashkil etish uchun quyidagi vositalardan foydalangan: so‘z; san’at asarlari; texnik qurilmalar; o‘yinlar; mehnat. Muammoli ta’lim turlari (M.N.Skatkin):
1. Bilimlarni muammolibayon qilish (muammoli ma’ruza).
2. Muammoli topshiriqlarni hal qilish (muammoli amaliy mashg‘ulot).
3. Kichik ilmiy tadqiqotlarni olib borish (muammoli tajriba).
Muammoning tarkibiy qismlari:
1) ma’lum bilimlar;
2) noma’lum bilimlar;
3) mavjud tajriba.
Muammoli o‘qitish jarayonida o‘quvchining mustaqillik roli reproduktiv o‘quv usullariga solishtirib qaraganda ancha samarali bo‘ladi. Bu turdagi o‘qitishning maqsadi o‘quvchilar bilan ishlash jarayonida ta’lim-tarbiya masalalari, muammo va savollariga javob qidirish, ularni hal etish yo‘llari bilan yangi bilimlarni o‘zlashtirishni, o‘quvchilar o‘quv faoliyatida muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish va hal etish bo‘yicha o‘qituvchi (pedagog)lar ularda qiziqish uyg‘ota olishidan iborat. Mohiyatiga ko‘ra muammoli vaziyat muayyan pedagogik vositalarda maqsadga muvofiq tashkil etiladigan o‘ziga xos o‘qitish sharoitida yuzaga keladi hamda o‘rganilgan mavzular xususiyatlaridan kelib chiqib, bunday vaziyatlarni yaratishning maxsus usullarini ishlab chiqish zarur. O‘qitishda muammoli vaziyat shunchaki “fikr yo‘lidagi kutilmagan to‘siq” bilan bog‘langan aqliy mashaqqat holati emas, balki u bilish maqsadlari maxsus taqozo qilgan aqliy taranglik holatidir. Bunday vaziyat negizida avval o‘zlashtirilgan bilim izlari va yangi yuzaga kelgan vazifani hal qilish uchun aqliy va amaliy harakat usullari yotadi. Bunda har qanday mashaqqat muammoli vaziyat bilan bog‘liq bo‘lmasligi mumkin, ya’ni yangi bilimlar avvalgi bilimlar bilan bog‘lanmasa, aqliy mashaqqat muammoli bo‘lmaydi. Muammoli vaziyat har qanday fikrlash mashaqqatlaridan farq qilib, unda o‘quvchi mashaqqat talab qilgan tushuncha yoki faktning unga avval va ayni vaqtda ma’lum bo‘lgan vazifa, masala bo‘yicha ichki, yashirin aloqalarini anglab yetadi. Muammoli vaziyatning belgilari quyidagilar:
-o‘quvchi-talabaga notanish bo‘lgan faktning mavjud bo‘lishi;
-vazifalarni bajarish uchun talabaga beriladigan ko‘rsatmalar, yuzaga kelgan bilish mashaqqatini hal qilishda ularning shaxsiy manfaatdorligi.
Muammoli vaziyatlarni hal etishda o‘qituvchi (pedagog) o‘quvchilar faoliyatini fikr yuritishning mantiqiy operatsiyalari-tahlil, sintez, taqqoslash, analogiya, umumlashtirish, tasniflash va xulosa yasashga yo‘naltiradi. Bu kabi vaziyatlardan o‘quv jarayonining barcha bosqichlarida: yangi mavzu bayoni, mustahkamlash va bilimlarni nazorat qilishda foydalanish mumkin. Odatda muammoli vaziyatlar tizimi muvaffaqiyatli yaratilgan hollarda mazkur mavzuni muammoli dars shaklida o‘tish tavsiya etiladi. O‘qitish jarayoniga muammoli darslarni qo‘llash uchun o‘qituvchi (pedagog) quyidagi masalalarni hal qilishi kerak bo‘ladi:
- o‘quv dasturi bo‘yicha qaysi mavzularni muammoli dars shaklida o‘tish mumkinligini;
- mavzu matnidagi masalalar bo‘yicha muammoli vaziyatni keltirib chiqaradigan savollar, topshiriqlarni aniqlash, bunda didaktikaning ilmiylik, sistemalilik, mantiqiylik, ketma-ketlik, izchillik prinsiplariga amal qilishi;
- o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va boshqarishni ta’minlaydigan vosita va usullarni aniqlashi, ulardan o‘z o‘rnida va samarali foydalanish yo‘llarini belgilashi zarur. O‘qituvchi o‘rganilayotgan bob va mavzularning didaktik maqsadi, ta’lim mazmunidan kelib chiqqan holda yuqori samara beradigan mashg‘ulot turini belgilaydi, va uni amalga oshirishni rejalashtiradi. Pedagogik muammo –hal qilinishi zarur, biroq, hali yechish usuli noma’lum bo‘lgan pedagogik xarakterdagi masala. Muammoni qo‘yish quyidagi bosqichlarda kechadi:
1. Muammoni izlash.
2. Muammoni qo‘yish.
3. Muammoni hal qilish.
Ta’lim jarayonida muammoni qo‘yish bir necha sathda kechadi. Ular:
1-O‘qituvchi muammoni qo‘yadi va o‘quvchilarni uni hal qilishga yo‘naltiradi.
2-O‘qituvchi muammoli vaziyatni bayon qiladi va o‘quvchilarning o‘zlari mustaqil ravishda muammoni shakllantiradi
3-O‘qituvchi muammoni qo‘rsatib bermaydi, balki unga o‘quvchilarni ro‘para qiladi. O‘quvchilar muammoni anglagan holda uni o‘zlari shakllantirib, muammoni yechish usullarini tahlil qiladi
Muammoli vaziyat –o‘quvchilarning ma’lum topshiriqlarni bajarish (masalani yechish, savolga javob topish) jarayonida yuzaga kelgan ziddiyatni anglashi bilan bog‘liq ruhiy holati bo‘lib, u hal etilayotgan masala bilan bog‘liq yangi bilimlarni izlashni taqozo etadi. Muammoli vaziyatlarni hal qilish bosqichlari:
1. Muammoli vaziyatni yaratish.
2. Vaziyatni tahlil qilish asosida muammoni qo‘yish.
3. Farazlarni ilgari surish.
4. Yechimni tekshirish.
Pedagogikada muammoli vaziyat metodi ham qo‘llaniladi. Muammoli vaziyat metodi –o‘quvchilarni muammoli vaziyatga to‘qnash kelishini ta’minlash asosida ularning bilish faoliyatini faollashtirishga asoslanadigan yo‘l. Metodning mohiyati aniq vaziyatni tahlil qilish, baholash va uning yechimi yuzasidan qaror qabul qilishdan iborat. Ta’lim jarayonida muammoli vaziyat metodi qo‘llanilganda o‘quvchilarning faoliyatlari quyidagi tizim asosida tashkil etiladi: Muammoli vaziyat, Yechimning usul va, vositalarini tanlash, Xarakatlarni rejalashtirish, Axborotlarni izlash, Loyihaning taqdimoti, Yangi muammolarni bashoratlash. Muammoli ma’ruza –o‘qituvchi tomonidan o‘quvchini muammoli vaziyat, muammoli masalani hal etishga yo‘naltirish orqali undabilish faolliyatini oshirishga yo‘naltirilgan ma’ruza. Muammoli ta’limning barcha turlari bo‘yicha tashkil etiladigan o‘quv jarayonida muammoli ta’lim texnologiyasi qo‘llaniladi.
XULOSA
Eng nufuzli xorijiy oliy ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonida muammoli ta’limning “Keys stadi” metodidan keng ko‘lamda foydalaniladi. “Keys”-“vaziyat”, “holat”, “stadi” esa “o‘rganmoq” ma’nolarini anglatadi.
Dunyo reytinglarida yuqori turuvchi nufuzli oliy ta’lim muassasalarida umumiy o‘quv yuklamaning 30% gacha qismini ana shu texnologiya asosida tashkil etiladi.
Keyingi texnologiya muammoli-modulli ta’lim texnologiyasi bo‘lib, bunday ta’lim texnologiyasini “kompleksli ta’lim texnologiyasi” deb ham atash mumkin.
Bunday texnologiya orqali ta’lim oluvchilar nazariy bilimga ega bo‘lish bilan birgalikda amaliy ko‘nikmalarni ham samarali o‘zlashtirib oladilar. Bu pedogogik vazifani bajarish uchun avvalambor, muammo sifatida qo‘yilayotgan masala auditoriyaning intelektual darajasidan yuqori bo‘lmasligi lozim bo‘ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Hoshimov K. O‘zbek pedogogikasi antologiyasi – T. “O‘qituvchi” 2010 yil. 72- bet
2. Чошанов М.А. Гибкая технология проблемно-модульного обучения-М: “Народное образования”№2, 1996.
3. Матюшкин А.М. Проблемные ситуации мышлении и обучении-Москва “Директ-медиа” 2014.
4. З.К.Исмоилова, Р.С.Мусаев, А.А.Шоюсупова. Ўқитишнинг замонавий технологиялари. Тошкент 2008.
5. Avezov O.R., SH.R. Barotov, L.YA. Olimov. Psixologiya nazariyasi va tarixi. Darslik. “O‘zbekiston faylasuflari jamiyati” nashriyoti. Toshkent. 2019 yil. 492 bet.
6. Avezov O.R. L.YA. Olimov, A.M. Nazarov. Shaxs psixologiyasi. Darslik. “Durdona” nashriyoti Buxoro. 2019 yil. 340 bet.
IJTIMOIY FANLAR VA INFORMATIKA FANI O'QITISH
Saparbaeva Azada Nshanbay qizi
3-bosqich talabasi Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent Axborot texnologiyalari universiteti Nukus filiali
(Nukus, Qoraqolpogʻiston Respublikasi)
G.J.Abilova
Dsc.,dotsent Axborot ta'lim texnologiyalari kafedrasi mudiri
Kamshat Baxitjanova
2-bosqich talabasi Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent Axborot texnologiyalari universiteti Nukus filiali
(Nukus, Qoraqolpogʻiston Respublikasi)
Zamonaviy jamiyatda ta'lim tizimi innovatsiyalar va texnologiyalar bilan boyitilgan. Ayniqsa, informatika fanini o'qitish ijtimoiy fanlar bilan integratsiyalashgan holda amalga oshirilishi katta ahamiyat kasb etadi. Informatika nafaqat texnik ko'nikmalarni, balki analitik va tanqidiy fikrlashni ham rivojlantiradi. Ushbu maqolada informatika fanini o'qitishning ijtimoiy fanlar bilan bog'liq jihatlari, o'qitish usullari va innovatsiyalari hamda bu fanlarni o'qitishda duch kelinadigan muammolar haqida so'z yuritiladi.
Informatika va Ijtimoiy Fanlar Integratsiyasi
Informatikaning Ijtimoiy Fanlar uchun Ahamiyati
Informatika fani zamonaviy dunyoning ajralmas qismi bo'lib, ijtimoiy fanlar sohasida ham keng qo'llaniladi. Ma'lumotlar tahlili, raqamli texnologiyalar, sun'iy intellekt va internetning rivojlanishi ijtimoiy fanlar tadqiqotlariga yangi imkoniyatlar yaratdi. Statistik ma'lumotlarni tahlil qilish, ijtimoiy tarmoqlarni o'rganish va onlayn tadqiqotlar o'tkazish informatika yordamida ancha osonlashdi.
Fanlararo Yondashuv
Ijtimoiy fanlar va informatika fanini birlashtirgan holda o'qitish, o'quvchilarga ikki sohaga oid bilimlarni bir vaqtda o'zlashtirish imkonini beradi. Masalan, sotsiologiya fanida ma'lumotlar tahlilini amalga oshirishda dasturlash ko'nikmalari talab etiladi. Bu orqali o'quvchilar nazariy bilimlarni amaliyotda qo'llashni o'rganadilar.
Informatika Fanini O'qitish Usullari
An'anaviy va Zamonaviy Usullar
Informatika fanini o'qitishda an'anaviy usullar bilan bir qatorda zamonaviy yondashuvlar ham qo'llaniladi. An'anaviy usullar o'z ichiga ma'ruza va amaliy mashg'ulotlarni oladi. Zamonaviy usullar esa, masofaviy ta'lim, onlayn platformalar va interaktiv dasturlarni o'z ichiga oladi. Bu usullar o'quvchilarning qiziqishini oshiradi va ularning bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi.
Loyihaga Asoslangan Ta'lim
Loyihaga asoslangan ta'lim usuli informatika fanini o'qitishda juda samarali hisoblanadi. Bu usulda o'quvchilar real hayotga oid loyihalar ustida ishlaydilar. Masalan, dasturiy ta'minot yaratish, ma'lumotlar bazasini loyihalash yoki veb-sayt ishlab chiqish. Loyihalar o'quvchilarning ijodiy fikrlashini va muammolarni hal qilish ko'nikmalarini rivojlantiradi.
Innovatsiyalar va Informatika Fanini O'qitishda Duch Kelinadigan Muammolar
Texnologik Innovatsiyalar
Informatika fanini o'qitishda yangi texnologiyalar va innovatsiyalar katta rol o'ynaydi. Sun'iy intellekt, katta ma'lumotlar, bulutli hisoblash va blokcheyn kabi texnologiyalar o'qitish jarayonini yanada samarali qiladi. Shuningdek, onlayn kurslar va raqamli laboratoriyalar o'quvchilarga ko'proq amaliy ko'nikmalarni olishga imkon beradi.
Muammolar va Ularni Yechish Yollar
Informatika fanini o'qitishda duch kelinadigan asosiy muammolar orasida texnik vositalar yetishmovchiligi, o'qituvchilarning zamonaviy texnologiyalar bilan tanish emasligi va o'quvchilarning o'qishga qiziqishi pastligi kabilar mavjud. Bu muammolarni yechish uchun davlat va ta'lim muassasalari tomonidan texnologik infratuzilmani yaxshilash, o'qituvchilarni malakasini oshirish va o'quvchilarni motivatsiya qilish choralarini ko'rish lozim.
Xulosa: Ijtimoiy fanlar va informatika fanini integratsiyalashgan holda o'qitish zamonaviy ta'lim tizimining muhim qismidir. Ushbu yondashuv o'quvchilarning bilimlarini kengaytirish, analitik va tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Loyihaga asoslangan ta'lim va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish o'quv jarayonini samarali va qiziqarli qiladi. Biroq, bu jarayonda duch kelinadigan muammolarni hal qilish uchun davlat, ta'lim muassasalari va jamiyat birgalikda harakat qilishi zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Anderson, T. (Ed.). (2008). **The Theory and Practice of Online Learning**. Athabasca University Press.
2. Garrison, D. R., & Vaughan, N. D. (2008). **Blended Learning in Higher Education: Framework, Principles, and Guidelines**. Jossey-Bass.
3. Johnson, L., Adams Becker, S., Cummins, M., Estrada, V., Freeman, A., & Hall, C. (2016). **NMC Horizon Report: 2016 Higher Education Edition**. The New Media Consortium.
4. Laurillard, D. (2012). **Teaching as a Design Science: Building Pedagogical Patterns for Learning and Technology**. Routledge.
5. Mayer, R. E. (Ed.). (2005). **The Cambridge Handbook of Multimedia Learning**. Cambridge University Press.
6. Popenici, S. A. D., & Kerr, S. (2017). Exploring the impact of artificial intelligence on teaching and learning in higher education. *Research and Practice in Technology Enhanced Learning, 12*(1), 22.
7. Roblyer, M. D., & Doering, A. H. (2013). **Integrating Educational Technology into Teaching**. Pearson.
ОСОБЕННОСТИ ЛИРИКИ М.Ю. ЛЕРМОНТОВА
Расулов Ш
преподаватель ФерГУ, г.Фергана. Узбекистан.
Аннотация
В статье поднимается проблема лирических особенностей стихов М.Ю. Лермонтова, где идёт растолкование о духовной и нравственной зрелости поэта, именно о том, что какую роль играет лирический род в котором раскрывает одну из сторон связи человека с окружающим его миром, в нем получают свое выражение переживания личности, вызванные взаимодействием ее с теми или иными явлениями действительности.
Ключевые слова и выражения: литература, критика, проблема, лирический род, история, переживание, личность, мир, любовь, судьба, герой, динамика чувств, поэтическое выражение, общечеловеческое выражение…
FEATURES OF M.YU. LYRICS LERMONTOV
Rasulov Sh.
teacher at Ferguson State University.
Fergana. Uzbekistan.
Annotation:
The article raises the problem of the lyrical features of M.Yu. Lermontov, where there is an explanation of the spiritual and moral maturity of the poet, namely, what role does the lyrical genre play in which it reveals one of the sides of a person’s connection with the world around him, in it the experiences of the individual, caused by his interaction with certain phenomena of reality.
Key words and expressions: literature, criticism, problem, lyrical gender, history, experience, personality, world, love, fate, hero, dynamics of feelings, poetic expression, universal human expression...
Лирический род раскрывает одну из сторон связи человека с окружающим его миром, в нем получают свое выражение переживания личности, вызванные взаимодействием ее с теми или иными явлениями действительности. Если в эпосе главное - развитие события, судьба героя, то в лирике основное внимание уделяется динамике чувства. Очень часто внешние явления, побудившие лирика взяться за перо, бывают незначительными, но они вызывают в нем множество ассоциаций, чувств и мыслей, которые и становятся предметом поэтического выражения. Гегель и вслед за ним Белинский подчеркивали, что подлинная лирика несет в себе общечеловеческое содержание, значительное с общественной точки зрения. Заключенные в ней переживания касаются не одного поэта, они типичны для широкого круга лиц.
Нередко полагают, что только картинам внешней жизни (природы, общества) присуща необходимая достоверность, а образы, раскрывающие внутренний, духовный мир личности, субъективны) Для подлинной лирики характерна объективность. Чувства, мысли человека - явление столь же объективное, как и события исторической, общественной жизни. Они дают художнику материал для объективной творческой деятельности. Лирик столь же достоверен в своей области, как и романист или драматург. Его поэзия - это незаменимый источник по изучению тех настроений, исканий, стремлений, которые были присущи людям определенного социального круга в определенную историческую эпоху. В лирической поэзии могут быть широко изображены явления, послужившие поэту стимулом для размышлений. Таковы, например, "Три пальмы", "Бородино", "Умирающий гладиатор" Лермонтова. В каждом из них зафиксировано определенное событие, развернутое в конкретную, законченную картину жизни. Однако конкретность и событийность не имеют в лирике самостоятельного значения. Они выступают как побудительная причина для создания "образа - переживания". Лирический поэт пишет не только о себе, он часто объективирует свои чувства. В "Бородино" Лермонтов говорит от имени старого солдата-артиллериста, в другом стихотворении он перевоплощается в истекающего кровью гладиатора ("Умирающий гладиатор") или использует старое восточное сказание ("Три пальмы") для критического отношения к определенным сторонам жизни. Так возникает сюжетная лирика, теснейшим образом сопряженная с душой автора. Все объективное выступает в ней в субъективном преломлении, получает лирическую окрашенность. В таких стихотворениях предметом изображения является эпическое событие, но, по замечанию Гегеля, "основной тон остается вполне лирическим". Поэт избирает такие факты, явления жизни, которые в наибольшей степени позволяют ему выразить свое настроение и передать его читателю. Так, в "Бородино" героическое прошлое русского народа Лермонтов противопоставляет ненавистной ему современности, героев Бородинской битвы - изнеженной великосветской молодежи 30-х годов: "Богатыри не вы". В сюжетной лирике, по мысли Гегеля, "содержание имеет эпический характер, обработка же - лирическая".
Лирическое стихотворение отличается внутренним единством. В нем недопустим перебой различных психологических состояний. "В лирике, как и во всяком музыкальном сочинении, - замечает Шеллинг, - преобладает только один тон, одно основное чувство...". Белинский утверждал в качестве обязательной черты лирического произведения лаконизм, который критик рассматривал как непосредственное следствие господства в стихотворении одной тональности, одного эмоционального настроя. Поэт, полагает Белинский, "не может написать длинной лирической пьесы, которая, при длинноте своей, отличалась бы единством ощущения, следовательно, и единством мысли, и потому была бы полна, целостна и индивидуальна...".
В лирике поэтическое слово несет исключительно большую нагрузку; тут активно используются все его элементы - смысловой, звуковой, интонационный, ритмический. Здесь все содержательно, вплоть до пауз, и служит средством выражения поэтической идеи. Однако форма в лирической поэзии, сколь ни была бы изощренной, не имеет самодовлеющего значения. Сила воздействия лирики определяется прежде всего ее содержанием. В ней "спрессованы" человеческие мысли и чувства. В творчестве подлинных поэтов любой поэтический прием значим благодаря своей содержательности. Вызванный к жизни необходимостью выражения определенного переживания, он в силу этого находит соответствующий отклик в человеческой душе и в человеческом сердце.
Лирика тяготеет к стиху. Из всех стихотворных форм наибольшее значение в поэзии имеет ритм. В лирической поэзии ритм, тесно связанный с метром, содержателен. Он усиливает выразительность изображаемого. Например, стихотворный размер в "Трех пальмах" Лермонтова (четырехстопный анапест) соответствует своей напевностью жанру стихотворения (восточное сказание), его содержанию (печальному в своей основе), хорошо передает "темп" восточной жизни. В стихах:
И шел, колыхаясь, как в море челнок,
Верблюд за верблюдом, взрывая песок, -
ощущается ритм движения верблюжьего каравана. Если эти строки вытянуть в одну линию, соблюдая свойственный русскому языку порядок слов в предложении, то поэтическое очарование намного ослабеет, если не исчезнет совсем.
Главное в лирике - эмоционально окрашенные описания и размышления. Воспроизведение же отношений между людьми и их поступков здесь не играет большой роли, чаще всего оно отсутствует вовсе. Лирические высказывания не сопровождаются изображением каких-либо событий. Где, когда, при каких обстоятельствах высказался поэт, к кому он обращался, - все это либо проясняется из самих его слов, либо вообще оказывается несущественным.
Главный объект художественного познания в лирике - это характер самого "носителя речи", прежде всего его внутренний мир, его умонастроение и эмоции. В отличие от романов и эпопей, повестей и новелл, трагедий и комедий лирика, осваивая внутренний мир человека, не изображает события, действия, поступки, взаимоотношения. В этом смысле она обретает черты экспрессивных искусств. Вместе с тем существует и принципиальное различие между лирикой, с одной стороны, и танцем, музыкой, архитектурой - с другой. В последних настроения и переживания воссоздаются вне конкретных связей их с внешним, предметным миром. Лирика же, будучи родом литературы, неизменно сохраняет присущее словесному искусству изобразительное начало. В лирическом произведении всегда присутствуют впечатления о каких-то фактах, раздумья о чем-то и переживание чего-то. Чистой экспрессии звуков речи (фонем) не существует. Это доказали (способом "от противного") крайне левые футуристы, в частности Крученых, предлагавший в качестве образцов поэтических высказываний бессмысленные звукосочетания. Лирическая речь (в противоположность музыкальным звукам) неизменно опирается на значения слов, на познавательные и изобразительные возможности языка. В отличие от экспрессивных искусств лирика воссоздает не только сами по себе настроения (грусть и печаль, оживленность и веселье, задумчивость и созерцательность, решительность и действенность), но также мысли и чувства, вызванные предметным миром и на него направленные.
Лирически выражаемые переживания могут принадлежать как самому поэту, так и иным, не похожим на него лицам. Умение "чужое вмиг почувствовать своим" - таково, по словам Фета, одно из свойств поэтического дарования. Но в большинстве случаев лирика запечатлевает умонастроения самого автора. Стихотворения, лирический субъект которых тождествен или, по крайней мере, близок поэту, называют авто психологическими. Лирическое творчество в основном авто психологично. Так, по стихотворениям Пушкина и Лермонтова, Блока и Есенина, Маяковского и Цветаевой можно составить яркое и полное представление об интеллектуальном и эмоциональном мире самих авторов.
Непосредственность и прямота "самовыражения" - одно из важнейших свойств лирики. " Лирик, утверждал немецкий поэт И. Бехер, это "человек, выражающий самого себя. Он сам - "герой" своей лирики". Лирика не просто воспроизводит чувства поэта, но в значительной мере их активизирует, облагораживает, создает заново. Лирическое переживание поэтому обретает особую интенсивность и насыщенность. Поэт как бы "одержим" той эмоцией, которую он поэтически выражает. При этом автор в процессе творчества нередко создает силой воображения те психологические ситуации, которых в реальной действительности не было вовсе. Литературоведы неоднократно убеждались в том, что многие лирические стихотворения невозможно соотнести с конкретными фактами биографии писателя. Поэтически воплощаемое переживание - это результат художественного обобщения. "Выражая самого себя, - писал И. Бехер, - лирический поэт выражает проблему своего века, причем... личность поэта должна вырасти в характер, представляющий век". Выражаемые в лирике чувства обладают социально-исторической характерностью. Печать национально-культурных традиций и общественных отношений так или иначе лежит на субъекте лирической речи. При этом лирическое произведение, как и любое другое, всегда содержит осмысление поэтом жизни - пусть это будет его собственный внутренний мир. Поэтому к лирике, при всем ее своеобразии, вполне применимы те понятия (тема, проблема, эмоциональная оценка), с помощью которых уясняется содержание иных литературных произведений. Вместе с тем содержание лирических произведений обладает особым качеством, весьма существенным для читателей. Знакомясь с новеллой, романом или драмой, мы воспринимаем изображенное с определенной психологической дистанции, в известной мере отстраненно. По воле автора (а иногда и по своей собственной) мы принимаем или не принимаем позиции персонажей, разделяем или не разделяем их умонастроения, одобряем или не одобряем их поступки, иронизируем над ними или же им сочувствуем. Другое дело лирика. Полно воспринять лирическое произведение - это значит проникнуться умонастроениями поэта, ощутить и еще раз пережить их как нечто свое собственное, личное, задушевное.
"Чувство, выраженное в стихотворении, - писал И. Бехер, - не обязательно должно быть тождественно нашему чувству, но оно всегда должно быть таким, чтобы мы ощущали его человеческую подлинность, благодаря которой мы можем углубить и расширить наше собственное чувство". Лирическое высказывание, говоря иначе, имеет силу внушения. Переживание, запечатленное в лирике, обладает необычной емкостью. Оно оказывается близким и созвучным безгранично широкому кругу людей. Читатель легко отождествляет себя с лирическим героем и поэтом мысли и чувства как свои собственные. Чувства поэта-лирика властно "заражают" читателя, становясь его душевным достоянием.
ЛИТЕРАТУРА:
1.Михайлов О. Н. Страницы русского реализма (Заметки о русской литературе 20 века). - М.: Современник, 1982.
2.Педчак Е. П. Литература. Русская литература XX века. Ростов-на-Дону: Феникс, 2003.
3.Под сенью темных аллей // В.Шугаев Переживания читающего человека. М.: Современник, 1988.
4.Рильке Р.М. О повести И.А.Бунина «Митина любовь» // Вопросы литературы, 1966, №9.
5.Трубина Л. А. Русская литература XX века/ Учебное пособие. - М.: Финита, Наука, 1998.
6. Mukaddas O. Kurbanova. AESTHEICAL AND PHILOSOPHICAL VIEWS IN THE HERMENEUTICAL FEATURES OF THE INDEPENDENCE POEMS. Oriental Journal of Social Sciences SJLF for 2022:5.908. Pages: 93-100. DOI:
