YER KADASTRINI YURITISHDA XALQARO TAJRIBA
Keywords:
Yer kadastri, xalqaro tajriba, yer reyestri, GIS, masofadan zondlash, raqamlashtirish, fit-for-purpose cadastre, LADM, qishloq xo‘jaligi yerlari, huquqiy aniqlik.Abstract
Maqolada yer kadastrini yuritishda xalqaro mamlakatlar tajribasi o‘rganilgan. Germaniya, AQSh, Rossiya, Turkiya va Janubiy Koreya kadastr tizimlari misolida huquqiy, texnologik va institutsional yondashuvlar tahlil qilingan. Xalqaro tashkilotlarning (FAO, FIG, ISO) tavsiyalari ko‘rib chiqilgan. Shuningdek, O‘zbekiston sharoitida yer kadastrini takomillashtirish bo‘yicha huquqiy-institutsional islohotlar, GIS va masofadan zondlash texnologiyalarini joriy etish, ochiq ma’lumotlar siyosatini kengaytirish va kadrlar malakasini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan.
References
O‘zbekiston Respublikasi Yer kodeksi. – Toshkent, 2019.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 7-avgustdagi
PQ-4424-sonli Qarori “Yer va ko‘chmas mulk kadastrini yuritish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida”.
FAO. Land Tenure Studies: Good governance in land tenure and administration. Rome, 2007.
FIG (International Federation of Surveyors). Cadastre 2014 – A Vision for a Future Cadastral System. Copenhagen, 1998.
ISO 19152:2012. Geographic information — Land Administration Domain Model (LADM).
Williamson I., Enemark S., Wallace J., Rajabifard A. Land Administration for Sustainable Development. ESRI Press, 2010.
Kaufmann J., Steudler D. Cadastre 2014: A Vision for a Future Cadastral System. FIG, 1998.
Dale P., McLaughlin J. Land Administration. Oxford University Press, 1999.
Ushbu tajribalarning umumiy jihatlari quyidagilardir:
PMOlar raqamlashtirish orqali boshqaruvni soddalashtiradi;
Kasbiy sertifikatlash talabi natijadorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi;
Har chorakda KPI indikatorlari asosida hisobotlar tayyorlanadi.
Munozara. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, PMOlar faqat texnik funksiyani emas, balki strategik rolni ham bajaradi. Ular tashkilotlar faoliyatida rejalashtirish, tahlil, resurslarni boshqarish va xavflarni kamaytirish jarayonlarida muhim vositadir.
AQSH tajribasi – PMOlar davlat siyosati bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi kerakligini; Buyuk Britaniya tajribasi – doimiy audit va baholashning ahamiyatini; Germaniya esa texnik jihatdan mukammallikka e’tibor qaratishni ko‘rsatadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun tavsiyalar:
PMOlarni institutsionallashtirish, ularni qonuniy asosda mustahkamlash zarur;
Loyiha boshqaruvi bo‘yicha kasbiy malaka tizimini yo‘lga qo‘yish (PMP, PRINCE2);
Raqamli texnologiyalarni (MS Project, BIM) tatbiq etish orqali qarorlar qabul qilishni avtomatlashtirish;
PMO strukturasi milliy realiyaga mos tarzda moslashtirilishi lozim.
Natijada, rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, loyiha ofislarining to‘g‘ri tashkil etilishi nafaqat alohida loyihalarning muvaffaqiyatiga, balki umuman milliy taraqqiyotga hissa qo‘shadi.
Xulosa. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, loyiha ofislari (PMO) tashkilotlarda strategik boshqaruvning ajralmas tarkibiy qismiga aylangan. AQSH, Buyuk Britaniya va Germaniya misolida tahlil qilingan holatlar PMO’larning nafaqat texnik yoki yordamchi, balki muhim qarorlarni qo‘llab-quvvatlovchi vosita sifatida shakllanganini ko‘rsatadi.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, quyidagi omillar PMO samaradorligini belgilaydi:
Loyihalarni umumiy standartlar asosida boshqarish (PMBOK, PRINCE2, Agile);
Kasbiy sertifikatlar va doimiy malaka oshirish tizimi mavjudligi;
PMO faoliyatini tartibga soluvchi institutsional va huquqiy asoslarning shakllanganligi;
Raqamlashtirish va zamonaviy boshqaruv texnologiyalari (BIM, ERP, MS Project)ni joriy etish.
Ushbu jihatlar rivojlanayotgan mamlakatlar, jumladan O‘zbekiston uchun muhim ahamiyatga ega. PMO’larni joriy etishda quyidagi tavsiyalar ilgari suriladi:
Har bir yirik davlat yoki xususiy loyiha doirasida to‘liq vakolatli PMO tuzilmasini shakllantirish;
Milliy loyiha boshqaruvi standartlarini ishlab chiqish va sertifikatlash tizimini rivojlantirish;
PMO faoliyatini baholash uchun KPI tizimini yaratish;
Tashkilotlar darajasida PMO’larni strategik qarorlar qabul qilinadigan darajagacha ko‘tarish.
Shunday qilib, rivojlangan mamlakatlar tajribasi asosida samarali PMO modeli ishlab chiqish va uni milliy sharoitga moslashtirib joriy etish loyihalarning natijaviyligi va samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
Project Management Institute (PMI). A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK® Guide). 7th Edition, 2021.
Kerzner, H. (2022). Project Management: A Systems Approach to Planning, Scheduling, and Controlling. John Wiley & Sons.
Office of Management and Budget (OMB), USA. Capital Programming Guide, 2022.
Infrastructure and Projects Authority (IPA). Transforming Infrastructure Performance: Roadmap to 2030, UK Government, 2021.
IPMA (International Project Management Association). IPMA Individual Competence Baseline Version 4.0, 2020.
Axelos. Managing Successful Programmes (MSP) and PRINCE2 Official Manual, 2021.
Standish Group. CHAOS Report 2020: Beyond Infinity.
Schoper, Y.-G., Wald, A., Ingason, H. T., & Fridgeirsson, T. V. (2018). Projectification in Western economies: A comparative study of Germany, Norway and Iceland. International Journal of Project Management, 36(1), 71–82.
Müller, R., & Turner, R. (2017). Project-oriented leadership. Gower Publishing, Ltd.
World Bank. Reforming Infrastructure Delivery in Developing Countries, 2022.
Siemens AG. Enterprise PMO Transformation Case Study, 2020.
UK Cabinet Office. Government Functional Standard GovS 002: Project Delivery, 2021.
Modelni tuzish va uning yechimini topish uchun zarur bo‘lgan barcha koeffitsiyentlar va cheklov qiymatlari statistik ma’lumotlar, buxgalteriya hisobotlari, normativ-texnik hujjatlar, agronomik tavsiyalar va ekspert baholari asosida shakllantiriladi. Ma’lumotlarning sifati va aniqligi model natijalarining amaliy ahamiyatini belgilaydi. Samarqand viloyati yoki uning tumanlari miqyosida model tuzishda viloyat va tuman statistika boshqarmalari, qishloq xo‘jaligi bo‘limlari ma’lumotlari, fermer xo‘jaliklarining yillik hisobotlari asosiy manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
6. XULOSA VA TAKLIFLAR
Optimal yechim topilgandan so‘ng, quyidagi tahlillar amalga oshiriladi:
Natijalarning iqtisodiy tahlili: Optimal rejada qaysi ekinlar qancha maydonga ekilishi, qanday resurslar to‘liq ishlatilishi (aktiv cheklovlar) va qaysilari zaxirada qolishi (passiv cheklovlar) aniqlanadi. Maqsad funksiyasining erishilgan qiymati (masalan, maksimal foyda) baholanadi.
Ikkilangan baholar (Shadow prices) tahlili: Aktiv cheklovlar (to‘liq ishlatilgan resurslar) uchun hisoblangan ikkilangan baholar ushbu resurs hajmini bir birlikka oshirish maqsad funksiyasini qanchaga o‘zgartirishini ko‘rsatadi. Bu tanqis resurslarning qiymatini aniqlash va ularni ko‘paytirish yo‘llarini izlash uchun muhim axborot beradi.
Barqarorlik (sezgirlik) tahlili: Model koeffitsiyentlarining (narxlar, hosildorlik, resurs sarfi normalari) o‘zgarishiga nisbatan optimal yechimning qanchalik barqaror ekanligi tekshiriladi. Bu bozor sharoitlari o‘zgaruvchan bo‘lganda muhim ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, iqtisodiy-matematik modellashtirish qishloq xo‘jaligi korxonalarining faoliyatini ilmiy asosda rejalashtirish, boshqarish va optimallashtirishning zamonaviy va samarali usuli hisoblanadi. Bunday modellarni tuzish va ulardan amaliyotda foydalanish uchun yetarli darajada aniq statistik ma’lumotlar, malakali mutaxassislar va zamonaviy dasturiy ta’minot zarur. Samarqand viloyati qishloq xo‘jaligi uchun ham bunday modellarni ishlab chiqish va joriy etish sohaning yanada rivojlanishiga xizmat qilishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
B.B.Berkinov. Ekonometrika. O’quv qo’llanma. Toshkent.: “Fan va texnologiya”, 2015,164 bet.
Shodiyev T.Sh. , Xakimov T.X. va boshqalar. Ekonometrika. O’quv qo’llanma. Toshkent. 2007 yil.
A.N. Raximov.Ekonometrikaga kirish. Oliy ta’lim muassasalari uchun darslik. –T.: «Iqtisodiyot», 2023, 388 bet.
Кувайскова, Юлия Евгеневна. Економетрика : учебное пособие / Ю. Е. Кувайскова. – Уляновск : УлГТУ, 2017. – 166 с.
Raximov Abdulaxad Nematovich. Econometric analysis of production by german method. May.31.2022. European Journal of Interdisciplinary Research and Development, 3, 153–157. Retrieved from http://ejird.journalspark.org/index.php/ejird/article/view/47
Qo’shboqov Abduhamid Norjigitovich, Raximov Abdulaxad Nematovich. Klaster tizimi va bozor iqtisodiyoti munosabatlari. «Интернаука»: научный журнал – № 43(219). Част 4. Москва, Изд. «Интернаука», 2021. – 84 с.
Rahimov Sanjar Abdulahadovich. ISSUES ON ANALYSING PRODUCTION PROCESSES BY USING PRACTICAL ECONOMETRIC MODEL. International journal of trends in commerce and economics ISSN: 2349-543X VOL. 11. Issue 1 http://academicjournalonline.org/index.php/ijtce/issue/archive. 2021 y.
Akbarov Husan Uzbekhonovich. FACTORS AFFECTING THE PRODUCTIVITY OF FRUIT GROWING ON FARMS. ResearchJet Journal of Analysis and Inventions. Volume 2 Issue 08 Pages 50-56 2021 y.
https://samstat.uz/uz/rasmiy-statistika/agriculture-2. Samarqand viloyati statistika bosqarmasi ma`lumotlari ( of Uzbekistan. 2023 year. Data of the statistical Directorate of the Samarkand region).
Raximov Abdulaxad Nematovich. Iqtisodiy masalalarni yechishda ekonometrik tahlil va Darbin-Uotson mezoni. SUSTAINABLE ECONOMIC DEVELOPMENT OF REGIONS: INTERNATIONAL AND NATIONAL CONCEPTS” International scientific - practical conference. Page 399-405. 19-20 May, 2023| Samarkand branch of Tashkent state university of economics. www.sbtsue.uz.
Raximov Abdulaxad Nematovich. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishning ekonometrik tahlili. He Journal of Economics, Finance and Innovation, 1(3), 2023. Page 18–23. Retrieved from http://sbtsuejournals.uz/index.php/EFI/article/view/25. Published 2023-06-12. http://sbtsuejournals.uz/index.php/EFI/issue/view/4
Raximov Abdulaxad Nematovich. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni Koyk modeli bilan tahlil qilish. SUSTAINABLE ECONOMIC DEVELOPMENT OF REGIONS: INTERNATIONAL AND NATIONAL CONCEPTS” International scientific - practical conference. Page 399-405. 19-20 May, 2023| Samarkand branch of Tashkent state university of economics. www.sbtsue.uz.
“O’ZBEKISTONDA ELEKTRON HUKUMATNI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY VA HUQUQIY ASOSLARI”
Termiz davlat universiteti Yuridik fakulteti
Yurisprudensiya ta’lim yo’nalishi 2-bosqich talabasi
Xolmurodova Sevinch Jumanazarovna
Ilmiy Rahbar: Yuridk fakulteti o’qituvchisi Jinoyat huquqi
va fuqarolik protsessi kafedrasi dotsenti
Mallayev Normamat Ramazonovich
Anotatsiya: Ushbu maqolada elektron hukumatning paydo bo’lishi, uning rivojlanishi va jamiyat hayotiga ko’rsatayotgan ta’siri. Shuningdek, Qozog’iston va Singapur davlatlarining elektron hukumatni rivojlantirish va fuqarolar hayotiga tatbiq etish bo’yicha amalga oshirgan tajriba tahlili, hamda, O’zbekistonning elektron hukumatni yanada rivojlantirish uchun amalga oshirayotgan islohotlari haqida ma’lumot berilgan.
Kalit so’zlar: Elekton hukumat, tibbiy daftarcha, davlat xizmatlari, strategiya, Qozog’iston, Singapur, O’zbekiston.
Elektron hukumat – davlat organlarining jismoniy va yuridik shaxslarga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo’llash yo’li bilan davlat xizmatlari ko’rsatishga doir faoliyatini shuningdek, idoralararo elektron hamkorlik qilishni ta’minlashga qaratilgan tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlar va texnik vositalar tizimini ifodalaydi . Elektron hukumat davlatga quyidagi afzalliklarni taqdim etadi:
1.Davlat organlarining ochiqligi va shaffofligini ta’minlash;
2.Elektron davlat xizmatlaridan ariza beruvchilarning teng ravishda foydalanishi;
3.Aholiga davlat xizmatlarini ko’rsatishda inson omilini kamaytirish;
4.Xavfsizlik, ya’ni shaxsiy ma’lumotlarning himoya qilinishi;
5.Doimiylik, ya’ni elektron xizmatlar 24/7 ishlaydi;
6.Tejamkorlik, xodimlar sonini va qog’ozbozlikni kamaytirish orqali mablag’ tejash.
Bu tushuncha, 1990-yillarning boshida paydo bo’lganligiga qaramay amaliyotga so’nggi yillardan boshlab tatbiq qilina boshladi. Bunga sabab, albatta, zamonaviy texnologiyalarning hozirda gurkirab rivojlanib ketayotganligini ko’rsatishimiz mumkin. Elektron hukumatning O’zbekistonda rivojlanishi 2017-yildan keyin ancha jadallashdi. Hozirda bu tizim O’zbekiston Respublikasining 2015-yil 9-dekabrdagi “Elektron hukumat to’g’risida”gi O’RQ-395-son Qonuni va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013-yil 27-iyundagi “O’zbekiston Respublikasining Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori va boshqa qonunchilik hujjatlari asosida amalga oshirilib kelinmoqda . O’zbekiston 2024-yilga ko’ra, dunyo mamlakatlari reytingida 63-o’rinni band qilgan. Bu 2022-yildagi 69-o’rin bilan solishtirganda, mamlakatning yuqoriga ko’tarilishini ko’rsatadi . Ushbu yuksalish O’zbekistonning “Raqamli O’zbekiston – 2030” strategiyasiga asoslngan transformatsiya harakatlarining muvaffaqiyatini aks ettiradi. Shuningdek, O’zbekiston ilk bor “Juda baland rivojlanish darajasi” (Very High EDGI) guruhiga kirib, elektron hukumat sohasida katta yutuqni qo’lga kiritdi. Har yili elektron hukumatini rivojlantirish indeksi (EDGI) aynan Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo davlatlarning elektron hukumat rivojlanish holatini taqdim etadi. EDGI buni o’rganishda quyidagi elektron hukumatning uchta muhim o’lchovini inobatga oladi: fuqarolarga onlayn xizmatlarni taqdim etish, telekommunikatsiya aloqasi va inson salohiyati. Daniya, Estoniya va Singapur davlatlari bu ko’rsatkich bo’yicha yetakchi o’rinlarni band qilgan. O’zbekiston O’rta Osiyo mamlakatlari orasida Qozog’iston (24-o’rin)dan keyin 2-eng yaxshi natijani ko’rsatib turibdi . Qozog’istonda elektron hukumat tizimining muvaffaqiyatli rivojlanishiga quyidagi asosiy faktorlar sabab bo’lgan: 1) Hukumat raqamli infratuzilmani rivojlanishiga katta sarmoya kiritdi. 2) Qozog’iston aholisi uchun elektron davlat xizmatlarini amalga oshiradigan “egov.kz” kabi onlayn platformani yaratdi. Bu platformalar orqali fuqarolar ko’plab davlat xizmatlariga, jumladan, biznesni ro’yxatdan o’tkazish, ijtimoiy yordam olish va sog’liqni saqlash xizmatlariga oson kirish imkoniyatiga ega bo’lmoqda. 3) Davlat boshqaruviga ham raqamli texnologiyalarni joriy etdi. Masalan, elektron imzolar, elektron ovoz berish tizimlari va davlat xizmatlarining raqamli shakllari kiritildi, bu esa davlat xizmatlarini samarali va shaffof qilishga yordam beradi .
Bu borada O’zbekistonda ham keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Birinchidan, “my.gov.uz” yagona interaktiv davlat xizmatlari portali yaratildi. Unda bugungi kunda aholiga 347 turdagi onlayn xizmatlar ko’rsatilmoqda va foydalanuvchilar soni 3 milliondan oshgan . Ammo bu Qozog’istondagi “egov.kz” portali singari amalga tez tatbiq etilib ketmayapti. Ikkinchidan, Qozog’iston raqamli davlat xizmatlarini amalga oshirishda xususiy sektor bilan ham hamkorlik olib boradi. O’zbekiston ham davlat raqamli xizmatlarini rivojlantirish uchun mablag’ ajratayotgan bo’lsada, 2024-yilgi davlat budjeti bo’yicha O’zbekistonda raqamli infratuzilmaga ajratilgan mablag’lar hali o’rta darajada ekanligi aytilgan. Uchinchidan, Qozog’iston sun’iy intellekt va blokcheyn kabi ilg’or texnologiyalarni davlat xizmatlariga tatbiq etishda faol qatnashmoqda. Misol uchun, Qozog’istonda elektron hukumat tizimlari blokcheyn texnologiyasidan foydalanmoqda, bu esa xavfsizlik va shaffoflikni oshirishga yordam beradi. O’zbekistonda esa raqamli texnologiyalarni joriy etishda sun’iy intellekt yoki avtomatlashtirilgan xizmatlardan foydalanish hali to’liq rivojlanmagan.
Bundan tashqari, fuqarolarning ishonchi va ularning faol ishtiroki elektron hukumatni rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bu borada, Qozog’iston Open Data Portal (data.gov.uz) mavjud bo’lsa-da, fuqarolarning bu tizimdan foydalanish darajasipast. Shu sababli, elektron hukumatni amalda ommalashtirish va undan foydalanishga fuqarolarni jalb qilish uchun ko’plab ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, 2022-yil 1-apreldan Toshkent shahrida, 2022-yil 1-iyuldan esa butun respublika hududida tibbiyot muassasalari tomonidan o’lim haqida tibbiy guvohnoma berish tartibi bekor qilinib, faqat elektron tizim orqali o’lim haqida ma’lumotnoma shakllantirish tartibi joriy etildi hamda o’lim holati fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlarida qayd qilinganligi haqida tibbiyot muassasalari tomonidan berilgan QR-kod (matrik shtrixli kod) tasviri tushirilgan ma’lumotnoma o’lim haqidagi gerbli guvohnomaga tenglashtiriladi hamda davlat organlari va tashkilotlar tomonidan qabul qilishni rad etish qat’iyan taqiqlanadi .
Shuningdek hozirda, ko’plab rivojlangan mamlakatlarda elektron hukumatni rivoji uchun har qanday sohada raqamlashtirish ishlari olib borilmoqda. Tibbiyot sohasini oladigan bo’lsak, dunyoda juda tez rivojlanayotgan Singapur davlati aynan sog’liqni saqlash tizimini to’liq raqamlashtirish bo’yicha muvaffaqiyatli tajriba yarata olgan davlatlardan biri hisoblanadi. Ularning National Electronic Health Record (NEHR) tizimi aynan bemorlarning tibbiy yozuvlarini (shu jumladan, tibbiy daftarchalarini) elektron ko’rinishga o’tkazishga qaratilgan . Aynan tibbiy daftarchalar bilan bog’liq ishlar hali hamon O’zbekistonda qog’oz shaklida olib borilmoqda. Shu sababli Singapurning bu borada qilgan tajribasini tahlil qilamiz. Davlat yagona elektron tibbiy dafarcha yaratib, unda tibbiy tarix ya’ni davolanish jarayoni, kasalliklari, emlash tarixi va shu kabi ma’lumotlarni unga kiritadi. Bemorning barcha yozuvlari davlat va xususiy tibbiy tashkilotlar uchun ochiq bo’lib, ularga istalgan tibbiy muassasa shifokori real vaqt rejimida kirishi mumkin va albatta, maxfiylik choralari ham ko’rildi. Bu o’zgarish ham shifokorlarga, ham bemorlarga qulaylik yaratib berdi. Jumladan, shifokorlar bemorning sog’liq tarixini ko’rish uchun qog’oz daftarchalarni izlashga ehtiyoji qolmadi, bu davolash va diagnostika jarayonida aniqlikni oshirdi. Bemorlar esa o’zining tibbiy tarixini elektron shaklda ko’rib borishi va nazorat qilishi mumkin, emlash va tekshiruvlar haqida eslatmalar keladi va eng asosiysi endilikda tibbiy daftarchalarni yo’qotib qo’yish xavfi yo’qoldi. Bu elektron tizim bilan ishlash uchun shifokor va tibbiyot xodimlarini maxsus o’quv dasturlari orqali tayyorlanishini talab qiladi. Singapurda bu jarayon tizimi joriy qilinishidan oldin yo’lga qo’yilgan. Shuningdek, elektron tibbiy daftarchalardan foydalanishni o’rgatish uchun maxsus ma’lumot kompaniyalari tashkil etdi. Ular fuqarolarga bu tizimni qulayliklari va afzalliklarini tushuntirishgan. Bu islohot aholining yangi tizimni qabul qilishi ishlarini tezlashtirdi.
O’zbekiston ham ana shunday jahon davlatlari tajribalarini o’rgangan holda elektron hukumat tizimini yangi cho’qqiga olib chiqa oladi. Bu uchun quyidagi islohotlar amalga oshirilmoqda: Xususan, 2017-2021-yillarga mo’ljallangan Harakatlar strategiyasida aynan elektron tibbiy daftarchalarni joriy etish uchun dastlabki qadamlar tashlangan edi, lekin to’laligicha amalga oshmay qoldi . Hozirgi “Raqamli O’zbekiston – 2030” strategiyasi ham sog’liqni saqlash tizmini raqamlashtirishni o'z ichiga oladi va davlat xizmatlarini tezkor, ochiq va qulay bo’lishini ta’minlash ko’zda tutadi. Unda aynan tibbiy daftarchalarni elektronlashtirish asosiy yo’nalishlardan biri sifatida belgilab qo’yilgan. Strategiyani muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, kadrlarni tayyorlash va aholi bilan faol ishlash zarur . Elektron hukumat tizimining joriy etilishi davlat xizmatlarini onlayn platformalar orqali taqdim etish, fuqarolar va davlat o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni soddalashtirish, korrupsiyani oldini olish va davlat resurslarini yanada samarali boshqarish imkoniyatini yaratadi. O’zbekistonning “Raqamli O’zbekiston – 2030” strategiyasida joriy qilingan elektron tizimlar va platformalar fuqarolarga tezkor va qulay xizmatlar ko’rsatishga, davlat organlariga esa ish jarayonlarini optimallashtirishga imkon bermoqda. Bu borada dunyoning rivojlangan mamlakatlaridagi amalga oshirilayotgan islohotlardan andoza olish maqsadga muvofiq bo’ladi. Xususan, Qozog’iston va Singapurning elektron hukumat tizimini rivojlantirish tajribalari O’zbekiston uchun bir qancha foydali saboqlarni taqdim etadi. Har ikki davlat ham raqamli texnologiyalarni joriy etish orqali davlat xizmatlarini samarali va shaffof qilish, fuqarolar uchun qulayliklar yaratish, va iqtisodiy samaradorlikni oshirishda katta yutuqlarga erishgan. Masalan, Qozog’iston Respublikasida samarali davlat boshqaruviga raqamli texnologiyalarni kiritish, Singapur mamlakatida esa sog’liqni saqlash ma’lumotlar tizimini namuna sifatida olishimiz mumkin. Chunki, elektron imzo va ovoz berish tizimlari joriy etilishi samarali boshqaruvni ta’minlashga yordam beradi, fuqarolarga sog’liq ma’lumotlariga onlayn kirish imkonini va sog’liqni saqlash xarajatlarini kamaytirish, tibbiy xizmatlar sifatini oshirishga xizmat qiladi. Shu kabi ishlar kelajakda mamlakatimizda elektron hukumat tizimining ijobiy tomonlama yuksalishiga va jahon reytingida yuqori pog’onalarni egallashga ko’maklashadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1.O’zbekiston Respublikasining 2015-yil 9-dekabrdagi “Elektron hukumat to’g’risida”gi O’RQ-395-son Qonuni;
4. Publicadministration.un.org
7. Strategy.uz
QIZ BOLALAR SHAXSIY RIVOJLANISHIDA MILLIY-MA’NAVIY TARBIYANING METODOLOGIK ASOSLARI
Rustamova Shaхzoda Maripovna
Farg‘ona viloyati Pedagogik mahorat
markazi dotsenti, Psixologiya fanlari
bo‘yicha falsafa doktori (PhD).
Annotatsiya: Qiz bola tarbiyasi uning kelajakda baxtdi yashashi uchun garovdir. Ushbu maqolada qizlar tarbiyasi jarayonida e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan jihatlar haqida fikr yuritilib, ularning qiziqishlari, hayotiy muammolari o‘rganilshi, ular o‘rtasida ko‘proq suhbat, badiiy kecha, uchrashuv va muloqotlarni uyushtirish, turli xil to‘garak, sport seksiyasi, ilmiy tadqiqot uyushmalarini ko‘paytirish, tanlov, anjuman, munozara, bahs va boshqa ommaviy tadbirlar haqida eslatiladi.
Kalit so‘zlar: qiz bola tarbiyasi, qizlar didi, hissiy kechinma, psixologik yetuklik, o‘z-o‘zini baholash, o‘zlikni anglash.
Аннотация:Воспитание девочки-залог ее счастливой жизни в будущем. В этой статье рассматриваются аспекты, на которые следует обратить внимание в процессе воспитания девочек, и рассказывается об их интересах, изучении жизненных проблем, организации большего количества бесед, художественных вечеров, встреч и диалогов между ними, организации различных кружков, спортивных секций, увеличения научно-исследовательских объединений, проведения конкурсов, съездов, дискуссий, дебатов и других массовых мероприятий.
Ключевые слова: воспитание девочек, вкусы девочек, эмоциональное переживание, психологическая зрелость, самооценка, самосознание.
Annatation: Raising a girl is a pledge for her to live happily in the future. This article will focus on aspects that should be considered in the process of girls ' education and will explore their interests, life problems, discuss more conversations between them, art night, meeting and organizing dialogues, various circles, sports section, increasing scientific research associations, competitions, conferences, discussions, debates and other public events.
Keywords: girl child education, girl taste, emotional forgiveness, psychological maturity, self-assessment, self-awareness.
Inson jamiyatda yashar ekan, uning shaxsi shakllanishi jarayonida ma’naviy-intellektual salohiyati muhim rol o‘ynaydi. Bolaning kamoloti uchun xalaqit berayotgan ijtimoiy-psixologik muammolarni ilmiy asosda o‘rganish va ularni hal etish, o‘quvchi-yoshlarning orzu-intilishlari, didi, dunyoqarashi, hissiy kechinmalarini tushunish, ularga yaqindan yordam berish mamlakatimizning istiqboli uchun katta ahamiyatga ega.
Inson o‘zligini ro‘yobga chiqarishi o‘ziga bog‘liq ekanligini qancha tez tushunib yetsa, u hayotga shunchalik chuqurroq qaraydi va oldiga muhimroq maqsadlar qo‘yadi. Farzandlar, ayniqsa, qiz farzandlarni tarbiyalashda ular ruhiyatiga ezgu his-tuyg‘ularni singdirish muhimdir. Bu tuyg‘u biologik hodisa emas, balki ijtimoiy hodisadir. Chunki – bu, tuyg‘u insonning ma’naviy shakllanishi jarayonida voyaga yetadi.
Jadallik bilan rivojlanib borayotgan jamiyat o‘zining tub mohiyati bilan shaxslarni iqtisodiy va siyosiy jihatdan to‘la zabt etishni emas, balki ma’naviy-ruhiy jihatdan zabt etishni, ularni ongli intizomga bo‘ysundirishni, g‘oya orqali boshqarish va faollikka undashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi.
Psixologik yetuklikka ega shaxs turli hayotiy vaziyatlar va sharoitlarni hushyor baholay oladi. Bu hushyorlik amaliylik, voqelikni to‘g‘ri baholay olish, shaxsda o‘zining yutuq va kamchiliklarini bilim, malaka va qobiliyatlarini yetarlicha obyektiv baholay olishda ham namoyon bo‘ladi. Bunday shaxs o‘z hissiyoti, kechinmalarini yetarlicha yaxshi nazorat qila bilishi, ya’ni ichki intizomni yuqori rivojlanganligi bilan xarakterlanib turadi. Psixologik yetuklik boshqa odamlarning xohish, istaklari, kechinmalarini tushunish bilan ma’lum darajada bog‘liq. Bu o‘z navbatida muloqot, hamkorlikning yaxshi yo‘lga qo‘yilishiga, oilada, turli guruhlarda ijobiy munosabatlarning o‘rnatilishiga imkon beradi. Psixologik yetuklikni shakllantirishda ko‘rgazmali va og‘zaki psixologik targ‘ibot usullaridan foydalanishimiz mumkin. Ko‘rgazmali psixologik targ‘ibot usulidan foydalanish uchun bizga vatanparvarlik, totuvlik, mehribonlik kabi sifatlar aks etgan, yoshlar ruhiyatida chuqur iz qoldiradigan tarqatma materiallar, plakatlar kerak bo‘ladi.
Og‘zaki psixologik targ‘ibotning ma’ruza qilish, turli chiqishlar, hisobot berish, suhbat, uchrashuvlar o‘tkazish, munozara shakllari mavjud. Jan Piaje «bolaning ijtimoiylashuvi» jarayonini o‘rganar ekan, uning o‘z tengqurlari bilan turli mavzularda qiladigan munozara yoki bahslari, undagi egoistik, shaxsiyatparastlik mohiyatini susaytirib va shu tariqa o‘z-o‘zini anglash bilan bir qatorda o‘zgalarning mavqelarini anglash va o‘zida shaxsga xos sifatlarni o‘stirishni aniqladi.
Har qanday odamda buyuklikka intilish bo‘ladi. Bunday intilish yoshlarni o‘z ustida ishlashga, o‘z faoliyatini va xulq-atvorini tahlil qilishga olib keladi. Bunda insonning tafakkur jarayonida o‘ziga o‘zi «Bugun men qanday bilim va tajribalarni o‘zlashtirdim?», oldiga qo‘ygan maqsadiga erishish yo‘lida «Bugun men nima qildim va nimalarga erishdim?», o‘z ruhiy holatidagi o‘zgarishlarni aniqlash maqsadida «Bugun mening kayfiyatim qanday bo‘ldi, ruhim nimalarga moyil bo‘ldi?», boshqalarga yordam, xizmat ko‘rsatish maqsadida «Bugun men boshqalarga nima yordam berdim?», tetiklik va jismoniy bardamlik holatini saqlash maqsadida «Bugun mening ahvolim qanday bo‘ldi, men sog‘ligim uchun nima qildim?» kabi savollarni berish va o‘zini o‘zi taftish qilish har bir insonning umr boyligi bo‘lgan vaqtni tejashga o‘rgatadi. Inson kamoloti u vaqt tuyg‘usini egallagandan keyingina boshlanadi. Inson vaqtni his eta boshlagan paytdanoq o‘z-o‘zini nazorat qila boshlaydi. Kelajakka intilib yashayotgan shaxs o‘z vaqtidan samarali foydalanadi, o‘zida ma’naviy barkamollikni namoyon etadi.
Buyuk Suqrot o‘z falsafiy bahslarining birida o‘zlikni anglash haqida «avval o‘zingni bil», deb da’vat qiladi. Demak, bilish jarayonida muhim bosqich yoki bilimning muhim obyekti insonning o‘zidir. O‘zlikni anglash orqali insonning ma’naviyati shakllanadi.
O‘quvchilarning o‘z-o‘zini idrok qilishlarini uni ijobiy ishlarga yo‘naltirish orqali rivojlantirish kerak. Bunda ular ijobiy tajriba orttirsin, ya’ni o‘zi, oilasi, sinfi, guruhi, jamoasiga manfaatli ish qilib, olqish olsin. O‘quvchilarni jamoat ishlariga keng jalb etish amaliyotini kengaytirish, bu ishdan manfaatdorligini oshirish lozim. Ularning o‘zini shaxs sifatida anglashi, o‘z ijobiy va salbiy sifatlarini tahlil qilishi, boshqa shaxslar ichida o‘z shaxsini alohida ajratish kabi muhim ijtimoiy-psixologik sifatlarni shakllantiradi. Bu esa shaxsda o‘z-o‘zini nazorat qilish tizimini yuzaga keltiradi. Psixologik bilimdonlik shaxsni o‘z-o‘zini qo‘lga olishga, o‘z-o‘ziga buyruq berishga, o‘z-o‘zini qayta tarbiyalash va o‘z imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatadi.
Shaxs shakllanishining muhim shartlaridan biri baholash qobiliyatining rivojlanishidir. Bu qobiliyat shaxsiy xarakter xususiyati hisoblanib, shaxsning ma’naviyati va har tomonlama rivojlangan bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi. Har bir insonning ruhiy quvvati atrofdagilar ruhiy quvvvati bilan bevosita bog‘liq ekan, eng avvalo, qizlarni ma’naviyatli inson bo‘lib kamol topishlarida o‘zi hamda o‘zgalarga to‘g‘ri va odilona baho berishga o‘rgatishimiz zarur. Zero, qiz bola avlod davomchisi. Bo‘lajak onada shakllangan xususiyatlar kelajakda uning farzandlarida aks etadi.
Demak, bu jihatdan o‘quvchilar bilan verbal va noverbal ijtimoiy psixologik treninglar, breynshtorminglar o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Maqsadli treninglar ularni ma’naviy jihatdan boyitishi, nutqi va fikrlashini kengaytirish bilan bir qatorda, sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga ham xizmat qiladi. Ayniqsa, yoshlar tashkilotlari, ma’naviyat va ma’rifat jamoat tashkilotlari, ta’lim muassasalari, mahalla, oila instituti o‘rtasida mustahkam aloqa bog‘lanishi kerak.
O‘quvchi-yoshlarning qiziqishlari, hayotiy muammolari o‘rganilib, ular o‘rtasida ko‘proq suhbat, badiiy kecha, uchrashuv va muloqotlarni uyushtirish, turli xil to‘garak, sport seksiyasi, ilmiy tadqiqot uyushmalarini ko‘paytirish, tanlov, anjuman, munozara, bahs va boshqa ommaviy tadbirlarni tashkillash lozim. Farzandlar, ayniqsa, qizlar ma’naviyatini tarbiyalashda axloqiy qadriyatlardan foydalanish va bunda axloqiy ta’sir ko‘rsatish texnologiyasini joriy etish muhimdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Амонашвили Ш.А. Обучение. Оценка. Отметка. – М., 1980.
2. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды.: В 2 т. – М. 1980.Т
3. Davletshin M.G. va boshqalar “Yosh davrlar va va pedagogik psixologiya” T.TDPU. 2009.
СОВРЕМЕННЫЕ ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА В КИТАЕ
Абидов Нозимхон Алимович
Ташкентский государственный университет востоковедения
старший преподаватель кафедры «Экономика и менеджмент»
Салихова Алина Муратовна
Ташкентский государственный университет востоковедения
старший преподаватель кафедры «Экономика и менеджмент»
Аннотация. В статье рассматриваются современные тенденции сельскохозяйственного производства в Китае, включая адаптацию агроэкосистем к различным климатическим и почвенным условиям. Основной акцент сделан на исследовании стратегических направлений обеспечения национальной продовольственной безопасности. Особое внимание уделено анализу эффективности государственных программ поддержки аграрного сектора и их влиянию на устойчивость продовольственной системы страны.
Abstract. The article examines current trends in agricultural production in China, including the adaptation of agroecosystems to various climatic and soil conditions. The main emphasis is placed on the study of strategic directions for ensuring national food security. Particular attention is paid to the analysis of the effectiveness of state programs to support the agricultural sector and their impact on the sustainability of the country's food system.
Annotatsiya. Maqolada Xitoyda qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining hozirgi tendentsiyalari, shu jumladan agroekotizimlarning turli iqlim va tuproq sharoitlariga moslashuvi ko'rib chiqiladi. Asosiy eʼtibor milliy oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlashning strategik yoʻnalishlarini oʻrganishga qaratilmoqda. Qishloq xo‘jaligini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan davlat dasturlari samaradorligi va ularning mamlakatimiz oziq-ovqat tizimi barqarorligiga ta’sirini tahlil qilishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Ключевые слова: сельскохозяйственное производство, агроэкосистемы, интенсивное земледелие, Белая книга о продовольственной безопасности, плодородные земли, искусственное орошение, сельхозугодия, пахотные земли, ирригация.
Kalit so'zlar: qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi, agroekotizimlar, intensiv dehqonchilik, Oziq-ovqat xavfsizligi bo'yicha oq kitob, unumdor yerlar, sun'iy sug'orish, qishloq xo'jaligi erlari, ekin maydonlari, sug'orish.
Key words: agricultural production, agroecosystems, intensive farming, White Paper on Food Security, fertile lands, artificial irrigation, farmland, arable land, irrigation.
Китай уже несколько десятилетий сохраняет мировое лидерство по объемам сельскохозяйственного производства. Страна культивирует широкий спектр культур, включая традиционные для региона рис, пшеницу и чай, а также картофель, томаты, хлопок и различные масленичные растения. В аграрном секторе занято свыше 300 миллионов человек, что делает его ключевой отраслью национальной экономики.
Агроэкосистемы адаптированы к разнообразным природным условиям. В горных районах, включая Тибет, наиболее выгодно разводить крупный рогатый скот и рабочих животных для сельскохозяйственных работ. Обширные равнины на севере прекрасно подходят для выращивания зерновых и бобовых культур, которые затем поставляются на мировой рынок. В засушливых регионах, таких как Шаньси и Ганьсу, фермеры делают ставку на засухоустойчивые растения, сорта которых непрерывно совершенствуются агрономами. Благодаря плодородным почвам на равнинах (например, в Шаньдуне и Хэбэе) удается собирать по два и более урожаев в год, успешно культивируя зерновые и масличные культуры.
Наиболее продуктивным аграрным регионом считается бассейн реки Янцзы, который ежегодно вносит основной вклад в общий объем сельхозпродукции. Провинции Сычуань и Гуандун также выделяются благоприятным климатом для интенсивного земледелия. В субтропических зонах успешно выращивают даже теплолюбивые культуры, такие как цитрусовые и ананасы, большая часть которых отправляется на экспорт.
Основу китайского успеха составляет переход от традиционной экстенсивной модели сельского хозяйства к современной системе устойчивой интенсификации. Такой подход позволил не только увеличить объемы производства зерновых культур, но и качественно изменить структуру питания населения - сегодня в рационе китайцев значительно больше высокобелковых продуктов, таких как мясо, рыба и молочная продукция.
Китай сталкивается с серьезными вызовами в обеспечении продовольственной безопасности, включая участившиеся природные катаклизмы и осложнение торговых отношений с основными поставщиками сельхозпродукции. В ответ на эти угрозы страна разработала комплексную стратегию, закрепленную в нормативных документах.
Основополагающим документом стала Белая книга о продовольственной безопасности (2019), где сформулированы ключевые принципы: достижение базового самообеспечения зерном и гарантированная безопасность пищевой продукции. Эти положения дополняются строгими нормами Закона о безопасности пищевой продукции (2015), который вводит уголовную ответственность за нарушения.
Для реализации этих принципов создана многоуровневая система контроля:
Национальные центры мониторинга качества
Региональные инспекционные органы
Местные контрольные службы
Особое внимание уделяется совершенствованию управления агропромышленным комплексом, внедрению инновационных технологий, поддержке отечественных производителей, развитию пищевой перерабатывающей отрасли, оптимизации использования ресурсов.
Принятые меры уже показали свою эффективность, позволив Китаю существенно снизить зависимость от импорта и создать надежную систему обеспечения населения качественными продуктами питания даже в условиях глобальной нестабильности.
Однако, несмотря на впечатляющие производственные показатели, Китай сталкивается с необходимостью импорта продовольствия. Эта ситуация обусловлена такими факторами как огромная численность населения (около 1,5 млрд человек), ограниченные ресурсы плодородных земель, необходимость искусственного орошения большинства сельхозугодий, частые природные катаклизмы (засухи, ураганы).
Перед китайским правительством стоит сложная задача обеспечения продовольственной безопасности. Для ее решения реализуется комплекс мер:
✓ Внедрение современных агротехнологий
✓ Государственная поддержка сельхозпроизводителей
✓ Оптимизация землепользования
✓ Развитие системы ирригации
Благодаря последовательной аграрной политике, Китаю удается поддерживать стабильное снабжение внутреннего рынка, хотя вопрос полного самообеспечения продовольствием остается актуальным. Особое внимание уделяется инновационным методам ведения сельского хозяйства, позволяющим увеличивать урожайность на ограниченных земельных ресурсах.
Активная поддержка государства выражается и через системы адресного субсидирования и контроль импорта продуктов питания. Ведется постоянная модернизация трудоемких методов возделывания сельскохозяйственных культур.
На сегодняшний день в приоритете увеличение площади посевных земель, позволяющих собирать несколько урожаев в год. Но, к сожалению, возможности сельского хозяйства Китая не безграничны, и уже в ближайшем будущем неизбежно произойдет снижение продуктивности земель сельскохозяйственного назначения ввиду следующих факторов:
К 2030 году площадь орошаемых земель существенно уменьшится ввиду истощения водных ресурсов, включая подземные. По последним расчетам произойдет сокращение использования воды на ирригацию (орошение) до 14 %.
Применение удобрений «на максимуме», что приводит к истощению пахотных земель и ухудшению экологии в Китае.
Более 40% всех пахотных земель в Китае практически исчерпали свой ресурс. Слой чернозема уменьшается из-за ветровой эрозии и влаги. Происходит окисление почв .
На сегодняшний день Китай практически полностью удовлетворяет свои запросы за счет внутреннего производства зерновых на 96% и масленичных культур на 20%. Но ситуация далеко не однозначная, в будущем Китаю все равно придется импортировать значительное количество зерновых. Все дело в том, что огромные площади пахотных земель истощаются и очень скоро станут непригодны для получения хороших урожаев. Оказывает влияние еще масса факторов, таких как изменение климата и ухудшение общей экологической обстановки.
Китайская стратегия обеспечения продовольственной безопасности доказала свою эффективность благодаря продуманному сочетанию рыночных механизмов и государственного регулирования. Основу этой стратегии составляют глубокие экономические преобразования, включающие либерализацию цен, приватизацию сельхозпредприятий и создание конкурентной среды в агропромышленном комплексе.
Значительную роль в модернизации сельского хозяйства сыграло активное привлечение зарубежных инвестиций и технологий. Китай умело использует международное сотрудничество, устанавливая партнерские отношения как с развитыми странами, так и с развивающимися экономиками. Особое внимание уделяется технологическому обмену и совместным исследовательским проектам в области агротехнологий.
В условиях ужесточения международной конкуренции и санкционного давления, Китай демонстрирует гибкий подход во внешней политике. Будучи постоянным членом СБ ООН, страна сохраняет конструктивный диалог с западными партнерами, одновременно укрепляя сотрудничество со странами Азии, Африки и Латинской Америки. Эта многовекторность позволяет обеспечивать стабильные поставки необходимых ресурсов и технологий.
ЛИТЕРАТУРА:
Белая книга "Продовольственная безопасность Китая" [Электронный ресурс] // Информационное бюро Государственного Совета Китайской Народной Республики, 2019. - URL: http://www.scio.gov.cn/zfbps/32832/Document/1666192/1666192.htm
Сельское хозяйство Китая: краткая характеристика современного состояния [Электронный ресурс] URL: https://cyberleninka.ru/article/n/selskoe-hozyaystvo-kitayakratkaya-harakteristika-sovremennogo-sostoyaniya
Сельское хозяйство в Китае: как накормить 1,5 млрд человек? [Электронный ресурс]. URL: https://u-techgroup.ru/selskoe-hozjastvo-kitaja/
Ерохин В.Л., Гао Т. Продовольственная безопасность Китая: современное состояние и стратегические ориентиры [Текст] / Ерохин В.Л., Гао Т. // Маркетинг и логистика. − 2019. − № 5 (25). − С. 12−32.
RAQAMLI PEDAGOGIKANING ZAMONAVIY TA’LIMGA TA’SIRI: MUAMMO VA IMKONIYATLAR
Sodikova Nozanin Nodirjonovna
Pedagogika kafedrasi o‘qituvchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada raqamli pedagogikaning zamonaviy ta’lim jarayoniga ta’siri, uning samaradorlik darajasi, afzalliklari va mavjud muammolari tahlil qilinadi. Raqamli texnologiyalar asosida shakllanayotgan ta’lim muhiti o‘quvchi va o‘qituvchilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani yangi bosqichga olib chiqayotgani ta’kidlanadi. Xususan, onlayn platformalar, sun’iy intellekt, virtual laboratoriyalar va ta’limiy dasturlar orqali ta’limning individuallashtirilgan, interaktiv va moslashuvchan shakllari yuzaga kelmoqda. Shu bilan birga, infratuzilma yetishmovchiligi, raqamli savodxonlik darajasining pastligi, hamda texnologiyaga ortiqcha tayanish kabi muammolar ham mavjud. Maqolada raqamli pedagogikaning zamonaviy ta’limdagi o‘rni kompleks yondashuv asosida tahlil qilinadi hamda uning istiqboldagi imkoniyatlari haqida xulosa beriladi.
Kalit so‘zlar: Raqamli pedagogika, zamonaviy ta’lim, texnologik ta’lim vositalari, sun’iy intellekt, raqamli savodxonlik, onlayn ta’lim, interaktiv metodlar, virtual ta’lim muhiti, muammo va imkoniyatlar.
KIRISH
Globallashuv va axborot texnologiyalari shiddat bilan rivojlanayotgan bugungi davrda ta’lim sohasining raqamli transformatsiyalashuvi dolzarb masalaga aylangan. An’anaviy ta’lim shakllari zamonaviy raqamli vositalar bilan uyg‘unlashib, o‘qitish jarayonini yanada samarali, interaktiv va moslashuvchan qilish imkonini bermoqda. Ayniqsa, raqamli pedagogika tushunchasi ta’lim tizimining markaziy yo‘nalishlaridan biriga aylanib bormoqda. Raqamli pedagogika - bu raqamli texnologiyalar asosida ta’lim berishning metodikasi va didaktik tamoyillarini o‘zida mujassam etgan yangicha yondashuvdir.
Bugungi kunda masofaviy ta’lim, sun’iy intellekt yordamida individual o‘quv yo‘llarini shakllantirish, raqamli platformalar orqali fanlarni o‘zlashtirish, hamda o‘quv jarayonini vizuallashtirish imkoniyatlari kengaymoqda. Shu bilan birga, raqamli pedagogikaning keng joriy etilishi muayyan muammolarni ham yuzaga keltirmoqda. Jumladan, o‘qituvchilarning raqamli kompetensiyasi, texnik infratuzilmaning yetarli darajada rivojlanmagani, va ayrim hollarda texnologiyalarga haddan tashqari bog‘lanish salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Ushbu maqolada raqamli pedagogikaning zamonaviy ta’limga ko‘rsatadigan ijobiy va salbiy ta’sir omillari tahlil qilinadi, mavjud muammolar va istiqbolli imkoniyatlar ilmiy-nazariy nuqtai nazardan yoritiladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
So‘nggi yillarda raqamli pedagogika bo‘yicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlar ta’lim jarayonining raqamli texnologiyalar bilan integratsiyalashuvi ta’lim sifatini oshirishda muhim omil ekanini ko‘rsatmoqda. Jahon miqyosida J. Anderson (2019), M. Fullan (2020), H. Beetham va R. Sharpe (2021) kabi olimlar raqamli vositalar yordamida o‘quvchilarning mustaqil va tanqidiy fikrlashini rivojlantirish, shuningdek, shaxsiylashtirilgan ta’lim imkoniyatlarini ta’minlash zarurligini ta’kidlab o‘tganlar.
O‘zbekistonda esa raqamli ta’lim sohasida bir qator ilmiy ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, A. Jo‘raev (2021) raqamli texnologiyalarning boshlang‘ich ta’limga integratsiyasini tahlil qilgan bo‘lsa, G. Tursunova (2022) raqamli savodxonlikni rivojlantirish orqali pedagogik jarayonni innovatsion asosda tashkil etish imkoniyatlarini o‘rgangan.
Ko‘plab tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, raqamli pedagogika nafaqat ta’lim jarayonining interaktivligini oshiradi, balki o‘quvchilarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichlariga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, ayrim adabiyotlarda (masalan, UNESCO hisobotlari, 2023) bu texnologiyalarning noto‘g‘ri va cheklangan foydalanilishi ta’lim sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi ham ta’kidlanadi.
Xulosa qilib aytganda, adabiyotlar tahlili raqamli pedagogikaning imkoniyatlari bilan bir qatorda, uni amaliyotga tadbiq etishda mavjud muammolarni chuqur o‘rganish lozimligini ko‘rsatadi.
Ushbu tadqiqotda raqamli pedagogikaning zamonaviy ta’limga ta’sirini aniqlash va baholash maqsadida sifatli (qualitative) va miqdoriy (quantitative) tadqiqot usullari uyg‘unlashgan holda qo‘llanildi. Tadqiqot quyidagi bosqichlarda amalga oshirildi:
Nazariy tahlil: Mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, maqolalar, konferensiya materiallari, xalqaro tashkilotlar (UNESCO, OECD) hisobotlari tahlil qilindi.
So‘rovnoma usuli: Oliy ta’lim muassasalarida faoliyat yuritayotgan 50 nafar o‘qituvchi va 100 nafar talaba o‘rtasida so‘rovnoma o‘tkazilib, raqamli texnologiyalardan foydalanish samaradorligi va muammolari aniqlab olindi.
Suhbat (intervyu): Pedagogik tajribaga ega 10 nafar o‘qituvchi bilan chuqurlashtirilgan intervyular o‘tkazildi. Bu orqali raqamli ta’lim vositalarining amaliyotdagi afzallik va kamchiliklari yuzasidan fikrlar olindi.
Tahlil va umumlashtirish: Olingan natijalar matnli va statistik jihatdan tahlil qilinib, umumiy xulosalar chiqarildi.
NATIJALAR
Tadqiqot davomida o‘tkazilgan so‘rovnoma, intervyular va adabiyotlar tahlili asosida quyidagi muhim natijalar aniqlandi:
1. Raqamli texnologiyalarning o‘quv jarayoniga ijobiy ta’siri:
So‘rovnoma ishtirokchilarining 76 foizi raqamli texnologiyalar (interaktiv taqdimotlar, videodarslar, onlayn testlar) ta’limni yanada tushunarli va qiziqarli qilganini ta’kidladilar. 68 foiz talaba raqamli resurslar orqali mustaqil ta’lim olish imkoniyatlari kengayganini qayd etdi.
O‘qituvchilarning fikricha, raqamli vositalar yordamida o‘quvchilar bilan individual ishlash va baholash jarayoni yengillashtirilmoqda.
Muammolar va cheklovlar:
Ishtirokchilarning 54 foizi texnik infratuzilma (internet tezligi, qurilmalar yetishmovchiligi) bilan bog‘liq muammolarni ta’kidladi.
43 foiz o‘qituvchi raqamli savodxonlik darajasining yetarli emasligini, xususan, ilg‘or platformalardan to‘liq foydalana olmaslikni muammo sifatida ko‘rsatdi.
Ayrim hollarda texnologiyalarga haddan ortiq tayanish o‘quvchilarning amaliy va muloqot ko‘nikmalarini cheklab qo‘yayotgani qayd etildi.
Pedagogik yondashuvlarning o‘zgarishi:
O‘qituvchilarning 72 foizi raqamli texnologiyalar ta’lim metodikalariga yangicha yondashuv olib kirganini bildirgan. Jumladan, loyiha asosidagi ta’lim, gamifikatsiya (o‘yinlashtirish), teskari sinf (flipped classroom) kabi metodlar qo‘llanilmoqda.
Raqamli vositalar o‘quv materiallarini vizual, audio va interaktiv shaklda taqdim etishga imkon berayotgani didaktik ko‘rgazmalilik prinsipini kuchaytirmoqda.
Imkoniyatlar va istiqbollar:
Raqamli pedagogika masofaviy va gibrid ta’lim shakllarining rivojlanishiga zamin yaratmoqda.
Sun’iy intellekt asosidagi o‘quv platformalari, adaptiv testlash tizimlari va raqamli o‘quv kontentlar orqali shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim imkoniyatlari oshmoqda.
Innovatsion texnologiyalarni qo‘llagan holda pedagoglarning raqamli kompetensiyasini oshirish zamonaviy ta’limning ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralmoqda.
MUHOKAMA
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, raqamli pedagogika zamonaviy ta’lim tizimida sezilarli darajada ijobiy o‘zgarishlar yuzaga keltirmoqda. Xususan, o‘quvchilarning mustaqil o‘rganish ko‘nikmalari rivojlanmoqda, o‘qituvchilarning dars jarayonini tashkil etishdagi yondashuvlari esa interaktiv va innovatsion tus olmoqda. Bu holat ilg‘or xorijiy tadqiqotlar natijalari bilan ham uyg‘unlashadi. Jumladan, H. Beetham va R. Sharpe (2021) raqamli texnologiyalar o‘quvchilarning faol ishtirokini rag‘batlantirishi, hamda o‘zlashtirish samaradorligini oshirishini ta’kidlaydi.
Shunga qaramay, milliy ta’lim tizimida raqamli pedagogikani joriy etishda mavjud bo‘lgan qator muammolar e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Tadqiqot davomida aniqlanishicha, ko‘plab o‘quv muassasalarida zarur texnik infratuzilmaning yetishmasligi, internet tarmog‘i barqarorligining pastligi, hamda o‘qituvchilarning raqamli kompetensiyasi bo‘yicha muntazam malaka oshirish kurslari yo‘lga qo‘yilmagani asosiy to‘siq bo‘lib qolmoqda. Bu esa raqamli texnologiyalarning salohiyatidan to‘liq foydalanishni cheklaydi.
Muhokama jarayonida yana bir muhim jihat — raqamli texnologiyalarni qo‘llashda pedagogik maqsadlilik tamoyiliga qat’iy rioya qilish zarurligidir. Ya’ni, texnologiyalar ta’lim maqsadlariga xizmat qilishi, o‘quvchi shaxsini rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Aks holda, texnologiyalarning o‘zini maqsadga aylantirish xavfi yuzaga keladi.
Tadqiqot raqamli pedagogikaning yuksak salohiyatga ega ekanini, ammo bu salohiyatdan to‘laqonli foydalanish uchun tizimli yondashuv, infratuzilmaviy islohotlar va o‘qituvchilarni doimiy qo‘llab-quvvatlash zarurligini ko‘rsatadi.
XULOSA
Yuqoridagi tadqiqot natijalari va muhokamalar asosida xulosa qilish mumkinki, raqamli pedagogika zamonaviy ta’lim tizimini tubdan yangilash, ta’lim jarayonining samaradorligi va interaktivligini oshirishda muhim vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. Raqamli texnologiyalar o‘quvchilar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani kuchaytiradi, o‘quv faoliyatini shaxsga yo‘naltirilgan va moslashuvchan tarzda tashkil qilish imkonini beradi. Biroq raqamli ta’limga o‘tish bir qator tizimli yondashuvlarni, xususan, texnik infratuzilmani takomillashtirish, pedagog kadrlarning raqamli savodxonligini oshirish, va ta’lim mazmunini texnologik vositalarga moslashtirishni talab qiladi. Shu jihatdan, raqamli pedagogika imkoniyatlarini to‘liq ro‘yobga chiqarish uchun nafaqat texnologik, balki metodik va ijtimoiy omillarni ham inobatga olish zarur.
Shuningdek, ta’limda raqamli vositalarni qo‘llashda muvozanatni saqlash, insoniy omil va jonli muloqotni chetda qoldirmaslik dolzarb ahamiyatga ega. Faqatgina texnologiyalarga asoslanib qolish emas, balki ularni pedagogik maqsadlarga xizmat qiladigan vosita sifatida ongli va maqsadli ravishda qo‘llash muhimdir.
Mazkur tadqiqot raqamli pedagogikaning imkoniyatlarini tahlil qilish bilan birga, uni joriy etishdagi mavjud muammolarni aniqlashga xizmat qildi. Kelajakda bu yo‘nalishda chuqurroq empirik tadqiqotlar o‘tkazish, milliy kontekstga mos ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘rganish hamda innovatsion yondashuvlar asosida metodik qo‘llanmalar ishlab chiqish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Anderson, J. (2019). Digital Learning: Theoretical Frameworks and Practical Applications. London: Springer.
2. Fullan, M. (2020). Education Reimagined: The Future of Learning. Ontario: Pearson Education.
3. Beetham, H., & Sharpe, R. (2021). Rethinking Pedagogy for a Digital Age: Designing for 21st Century Learning. London: Routledge.
4. UNESCO. (2023). Digital Learning Report: Global Trends and National Strategies. Retrieved from: www.unesco.org
5. OECD. (2022). The Digital Education Outlook 2022: Pushing the Frontiers with AI, Blockchain and Robots. Paris: OECD Publishing.
6. Жўраев, А. (2021). Бошланғич таълимда рақамли технологиялардан фойдаланиш имкониятлари. // Педагогика фанлари журнали, №3, 45-50-б.
7. Турсунова, Г. (2022). Педагогик жараёнда рақамли саводхонликни шакллантиришнинг илмий-амалий асослари. // Ўзбекистонда таълим ва фан, №6, 21-26-б.
8. Axmedov, R. (2020). Raqamli ta’lim texnologiyalarining pedagogik samaradorligi. // O‘zbekiston pedagogik axborotnomasi, №4, 33–38-b.
9. Bukhariy, S. (2021). Zamonaviy o‘quv tizimida raqamli resurslarning ahamiyati. // Ilm va Taraqqiyot, №2, 60-64-b.
10. Қурбонов, Н. (2023). Масофавий таълим ва рақамли платформалардан самарали фойдаланиш. // Жамият ва инновациялар, №1(10), 112-118-б.
AMIR TEMUR HARBIY SAN’ATIDA RAZVEDKANI O‘RNI
Mamajonov Soyibjon Halilovich
Farg‘ona Davlat Universiteti harbiy ta’lim fakulteti maxsus tayyorgarlik sikli dotsenti.
Annotatsiya: Ushbu maqolada rus tarixchilari nigohida Amir Temur harbiy san’atidagi razvedkani o‘rnini o‘rganilishi xaqida qisqa yoritilgan. Ushbu maqola Oliy va O‘rta maxsus ta’lim muassasalari talabalariga Amir Temur harbiy san’at sirlari bilan yaqindan tanishish uchun mo‘ljallangan.
Kalit so‘zlar: Amir Temur, Harbiy san’at, Rus tarixchilari, Davlatlar to‘g‘risidagi ma’lumot, Qurol-yaroq, M.I. Ivanin, Orenburg chegaralari, To‘xtamishxon, Qunduzcha.
Аннотация: В данной статье кратко рассматривается изучение роли разведки в военном искусстве Амира Темура с точки зрения российских историков. Статья призвана познакомить студентов высших и средних специальных учебных заведений с секретами военного искусства Амира Темура.
Ключевые слова: Амир Темур, Военное искусство, Русские историки, Сведения о государствах, Оружие, М.И. Иванин, Оренбургские границы, Тохтамышхан, Кундузча.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2023-yil 29-iyundagi 267-sonli qarorining 2- bobida ko‘rsatilgan yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning asosiy vazifalaridan kelib chiqib, ulug‘ ajdodimiz Amir Temurning boy ma’naviy merosi, jahon sivilizatsiyasi hamda harbiy san’at rivojiga qo‘shgan hissasini yoshlar o‘rtasida keng targ‘ib etish maqsadida ushbu maqolani yozishga qaror qildim.
Amir Temur haqida fikr bildirgan ko‘plab tarihchilar asarlari bilan tanishganmiz va o‘zimizga hulosalar chiqarganmiz. Bunday tarixchilardan biri Rus tarixchisi M.I. Ivanin o‘z asarida ham A.Temur davri va harbiy san’atini yoritib bergan. U “Ikki buyuk sarkarda: Chingizxon va Amir Temur”, deb nomlangan asarida Sohibqironning davridagi tarihiy jarayonlarni chuqurroq tahlil qilgan, uning shahsiyati, harbiy san’ati va qolaversa jahon tarixida tutgan o‘rni haqida chuqurroq to‘htalib keng-ko‘lamda baho bergan.
M.I. Ivanin o‘z asarida Amir Temurning boshqa davlatlar haqida ma’lumot to‘plash uchun qo‘llagan vositalari haqida ham fikr yuritib o‘tgan. Uning fikricha, qo‘shni davlatlar haqidagi ma’lumotlar ko‘plab yengil bo‘linmalar orqali to‘plangan edi. Buyuk Sohibqiron savdo karvonlari yordamida ham turli mamlakatlar haqida ma’lumotlar to‘plab kelgan. U o‘z mamlakatiga kelgan savdogarlar, sayyohlar va olimlarni alohida hurmat bilan kutib olgan, yashirin ravishda maxsus kishilar tayinlagan, ular orqali o‘ziga kerakli bo‘lgan ma’lumotlarni aniqlagan. Bunday maxsus kishilar chet elliklarning doimiy xizmatida bo‘lib, ularni ko‘nglini olishgan. Zarur ma’lumotlar to‘plash uchun esa boshqa mamlakatlarga, asosan, uning ishongan va doimiy yordamini ayamagan darveshlar jo‘natilgan. Manbalarda Sohibqironning nafaqat qo‘shni mamlakatlar haqida, balki olisda joylashgan yurtlar haqida ham kerakli barcha zarur ma’lumotlarga ega bo‘lganligini tasdiqlovchi ma’lumotlar mavjud. Bu albatta Amir Temur ihtiyorida ko‘p miqdorda tayyorlangan razvedka bo‘linmasi bo‘lganligini ko‘rsatishi mumkin. Misol uchun, Amir Temur va Ibn Xaldun o‘rtasidagi suhbatni ko‘rib chiqsak. Ibn Arabshoh ushbu suhbatni quyidagicha yoritadi: “So‘ngra Temur o‘z odatiy fe’liga ko‘ra Ibn Haldundan Marg‘ib shaharlari va yerlarini so‘rab, uning mavze’lariyu yo‘llari, qishloqlariyu so‘qmoqlari, qabilayu xalqlarini (batafsil), aniq bayonlab berishni so‘ragan. Bundan maqsad Ibn Haldunni imtihon qilish bo‘lib, Temur bu narsalarga muhtoj emas edi. Chunki uning tasavvur xazinalarida butun mamlakatlar suratlari mavjud edi”. Hulosa qilish mumkinki, Amir Temur Yaqin Sharqqa yurish boshlashidan avvalroq Marg‘ib mamlakatlari haqidagi ko‘plab ma’lumotlarga ega bo‘lganligini bilamiz. Bunday mohirlik unga kelajak yurishlarning rejalarini tuzishda katta yordam bergan. Bundan hulosa qilish mumkinki Sohibqiron bunday yirik tarkibga ega bo‘lgan razvedkachilariga tayanib ish ko‘rgan bo‘lishi mumkin.
Rus tarixchisi M.I. Ivanin Amir Temurning harbiy yurishlarini keng ko‘lamda tahlil qiladi va safar yurishlaridan boshlab jangga kirish va undan g‘alaba bilan chiqishgacha bo‘lgan jarayonlarni o‘rganishga harakat qiladi. U Amir Temurning 1391 yilda To‘xtamishxonga qarshi Oltin O‘rdaga qilgan yurishini ham oldindan jiddiy tahlil qilib chiqgan. 1390 yil kuzida yurishini boshlagan Amir Temurning oldida dushman yeriga olib boradigan uch yo‘l borligini, ularning geografik holatini, qulay va noqulay tomonlarini juda keng ko‘rib chiqgan. M.I.Ivanin tahlil qilgan bu yo‘llar quyidagilar edi:
Birinchisi Orol va Kaspiy dengizi o‘rtasidagi Ust-Yurt tepaliklari orqali;
Ikkinchisi Orol dengizining sharqiy tomonidan O‘rol daryosi o‘rta qismlari tomon;
Uchunchisi Orol dengizining sharqiy tomonidan Shimoliy Tobol daryosigacha taxminan hozirgi Troisk va Zvenogolovsk qal’alarigacha Orenburg chegaralari bo‘ylab harakatlanish yo‘li.
Tarixdan bizga ma’lumki, buyuk sarkarda Amir Temur bobomiz uchinchi yo‘lni qulay deb bilgan. M.I. Ivanin tahlilida ham shu uchinchi yo‘l eng xavfsiz va qulay yo‘l ekanligi haqida ko‘rsatilgan. Harbiy safar chog‘ida Amir Temurning katta miqdordagi qo‘shinini oziq-ovqat bilan uzuluksiz ta’minlab borishi, og‘ir vaziyatlardan mohirlik bilan chiqib ketishini muallif ko‘rsatib o‘tgan. Shuningdek, Amir Temurning To‘xtamishni o‘zi uchun qulay joylarga chekinishga majbur qilishini, jang maydonini tanlashi haqidagi mulohazalari ham keng tahlil qilinganini aytib o‘lgan. M.I. Ivaninning fikricha, Amir Temur To‘xtamishni o‘rmonzorlar orqali chekinishga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qiladi. Albatta bu o‘rmonzorlarda pistirmalar qo‘yish, bu joydan to‘satdan hujum qilish uchun qulay joy bo‘lgan. “Mohir sarkarda bo‘lgan Amir Temur o‘rmonning bu afzalliklarini yaxshi bilgani uchun To‘xtamishni bu afzalliklardan unumli foydalanishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida chap tarafidan aylanib o‘tishga lozim ko‘radi. Bunday harakat bilan Amir Temur To‘xtamishxonning chekinishi mumkin bo‘lgan yo‘lini, ya’ni Volga daryosining burilish joyidan (Samara va Chistopol shaharlari o‘rtasida), yangi qo‘shinlar kelib qo‘shilishi mumkin bo‘lgan poytaxti tomon borgan yo‘lni berkitib tashlaydi”. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan holatda To‘xtamish janub tomonga ham chekinishini iloji yo‘q edi. Chunki bu chekinish uni daryoning yuqori qismidan kelishi mumkin bo‘lgan madad kuchlaridan ajratib qo‘yardi va daryo bo‘yidagi barcha qimatli boyliklar esa Amir Temur qo‘liga tushib qolardi. Amir Temur bu boyliklar yordamida urushni yanada uzoqroq vaqt davom ettirishi mumkin edi. Natijada To‘xtamish Qunduzcha jangiga kirishishga majbur bo‘lgan. Chunki bu yerda jang qilish To‘xtamish uchun ham bir oz qulay bo‘lgan, Volga daryosining o‘tloqlik tomonidan to‘plangan behisob boyliklarni himoya qilib, jang boy berilganda esa janub tomonga chekinishi, qo‘shinni saqlab qolish imkonini berishi mumkin bo‘lgan. Ammo Amir Temur jang vaqtida To‘xtamishni janubga chekinish yo‘lini ham to‘sib qo‘yishga erishdi va uni butkul tor-mor etdi. Chekinishga ulgurganlar ham shunchalik tez ta’qib qilindiki, 200 chaqirim masofa mo‘g‘ul qo‘shinining murdalari bilan to‘lib ketdi. M.I.Ivanin To‘xtamish qo‘shini safida rus askarlari bo‘lganligini ham ta’kidlab o‘tgan. U bu harbiy yurishni o‘rganar ekan Amir Temur qo‘shinlari o‘tgan yo‘llardan harakatlanib chuqur o‘rganib chiqadi: “Men o‘zim ta’riflayotgan yerlarda bo‘lganimda qalin o‘rmonlar ichida, shak-shubhasiz hujumlardan himoyalanish uchun qazilgan qadimgi chuqur xandaqlarni ko‘rganman”. Jang bo‘lgan yerlarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan muallif Amir Temurning bu harbiy yurishini harbiy san’atning durdonasi sifatida tahlil qila olgan va uning harbiy ishning dahosi ekanligiga yana bir bor iqror bo‘lgan.
Hulosa qilib shuni aytish mumkinki barcha tarihchlar kabi M.I.Ivanin ham Amir Temurni barcha janglarda g‘alaba qozonishi sirlarini yoritib berishga harakat qilgan. Jang oldi harakatlari va dushman haqidagi barcha ma’lumotlarni o‘rganishi jarayonlarini ham taxlil qilgan. Dushman harakatlarini doimiy nazoratda ushlagani haqidagi mulohazalari uni pistirmalarga tushmaganligini ko‘rsatib bergan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Mamajonov.S.X. Amir Timur’s procedure for assembling the army on the eve of the battle on the kondurcha river in 1391. Journal of international scientific research (2024), 5, 80-81.
2. Mamajonov.S.X. Amir Temurning To‘xtamishxonga qarshi yurishlarini sabablari. Oriental Journal of Akademic and multidisciplinary research (2023), 4, 20-23.
3. Mamajonov.S.X. Amir Temurning qo‘shinining jangovar tartibi. Journal International Multidisciplinariy Research in Academic Science (2025), 4, 281-284.
4. Mamajonov.S.X. Izuchenie voennogo iskusstva Amira Temura v istoriografii Sredney Azii. Innovative achievements in science 2025. International scientific – online conference. (2025), 3, 65-67.
5. Mamajonov.S.X. Izuchenie voennogo iskusstva Amira Temura v zarubejnix istochnikax. Innovative achievements in science 2025. International scientific – online conference. SPEYN, MADRID. (2025), 4, 65-67.
6. Mamajonov.S.X. Amir Temur harbiy san’atini chet el manbalarida. Ijodkor O‘qituvchi ilmiy-uslubiy jurnal (2025), 3, 172-174.
7. Harbiy tarix, darslik S.Mamajonov. Farg‘ona 2021. 83-130.
MULK DAHLSIZLIGI
Baxodirova Mamuraxon Аbduvaxob qizi
Аndijon viloyati Yuridik texnikumi
Sud-huquqiy faoliyati yoʼnalishi 2-kurs talabasi
Annotatsiya: Mulk dahlsizligi – bu shaxsning o‘z mulkiga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqining davlat va boshqa subyektlar tomonidan himoya qilinishini anglatuvchi fundamental konstitutsiyaviy prinsip. Bu prinsip shaxsiy, oilaviy va jamoat farovonligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi, iqtisodiy barqarorlik va fuqarolik jamiyati rivojiga zamin yaratadi. Mulk dahlsizligi mulkdorning roziligisiz mulkdan mahrum qilish yoki uni cheklashning oldini oladi, faqatgina qonunda belgilangan hollarda va tegishli kompensatsiya asosida bunday harakatlarga yo‘l qo‘yiladi. Ushbu kontseptsiya o‘z ichiga mulkning himoyalanganligi, unga tajovuz qilinmasligi, mulk huquqining cheklanishiga yo‘l qo‘yilmasligi kabi jihatlarni qamrab oladi. Mulk dahlsizligi huquqiy davlatning asosiy ustunlaridan biri bo‘lib, investitsiya muhitini yaxshilash va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
Kalit so'zlar: mulk dahlsizligi, mulk huquqi, konstitutsiyaviy prinsip, himoya, egalik, foydalanish, tasarruf etish, kompensatsiya, huquqiy davlat, investitsiyalar, tadbirkorlik, shaxsiy mulk, davlat himoyasi, mulkdor.
Mulk dahlsizligi tushunchasi huquqiy davlat va bozor iqtisodiyotining asosiy ustunlaridan biri hisoblanadi. Bu prinsip, shaxsning oʻz mulkiga nisbatan mutlaq va daxlsiz egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqini anglatadi. Tarixan, mulk huquqi insoniyat sivilizatsiyasi rivojida markaziy oʻrin tutgan boʻlib, shaxsiy erkinlik va iqtisodiy faoliyatning kafolati sifatida qaralgan.
Mulk dahlsizligi nafaqat individual mulkdorning manfaatlarini himoya qiladi, balki jamiyatning umumiy farovonligi va barqarorligi uchun ham muhim ahamiyatga ega. U investitsiya muhitini yaxshilaydi, tadbirkorlikni ragʻbatlantiradi va iqtisodiy oʻsishga zamin yaratadi. Agar mulk himoyalanmagan boʻlsa, odamlar pul tikishga, yangi gʻoyalarni amalga oshirishga va ishlab chiqarishni kengaytirishga jur’at etmaydilar, chunki ularning mehnati va sarmoyasi istalgan vaqtda tortib olinishi mumkin boʻlgan xavf ostida qoladi.
Bu prinsipning muhim jihati shundaki, u mulkdorning roziligisiz mulkdan mahrum qilish yoki uning huquqlarini cheklashga yoʻl qoʻymaydi. Faqatgina qonunda aniq belgilangan holatlarda va tegishli kompensatsiya asosida davlatning mulk huquqiga aralashishi mumkin. Bu esa davlatning oʻzboshimchalik bilan harakat qilishining oldini oladi va shaxsning iqtisodiy mustaqilligini taʼminlaydi.
Huquqiy Davlat va Bozor Iqtisodiyotining Asosi
Mulk dahlsizligi – bu har bir shaxsning oʻz mulkiga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqining davlat va boshqa subyektlar tomonidan kafolatlanishi hamda himoya qilinishini anglatuvchi fundamental huquqiy prinsipdir. Bu tushuncha nafaqat konstitutsiyaviy meʼyor, balki iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy adolat va fuqarolik jamiyati rivojining asosiy ustunlaridan biridir.
Mulk Dahlsizligining Asosiy Mohiyati
Mulk dahlsizligi tushunchasining negizida quyidagi asosiy tamoyillar yotadi:
-Egalik qilish huquqi: Har bir shaxs, jismoniy yoki yuridik shaxs bo‘lishidan qatʼi nazar, qonuniy yo‘l bilan qo‘lga kiritilgan mulkka egalik qilishga haqli. Bu huquq mulkning turi (koʻchmas mulk, qimmatli qogʻozlar, intellektual mulk va boshqalar) boʻyicha farqlanmaydi.
-Foydalanish huquqi: Mulkdor oʻz mulkidan qonun doirasida, boshqalarning huquqlarini buzmagan holda erkin foydalanish huquqiga ega. Bu uning mulkdan daromad olish, undan oʻz ehtiyojlari uchun foydalanish yoki uni boshqalarga ijaraga berish imkoniyatini anglatadi.
-Tasarruf etish huquqi: Mulkdor oʻz mulkini sotish, hadya qilish, vasiyat qoldirish, garovga qoʻyish yoki boshqa har qanday qonuniy usulda oʻzga shaxsga oʻtkazish huquqiga ega. Bu uning mulkni oʻz xohishiga koʻra boshqarishi mumkinligini bildiradi.
-Davlat himoyasi: Eng muhimi, mulk dahlsizligi davlat tomonidan kafolatlanadi. Bu degani, hech kim mulkdorning roziligisiz uning mulkidan mahrum qila olmaydi yoki uning mulk huquqlarini cheklay olmaydi. Faqatgina qonunda aniq belgilangan hollarda (masalan, jamoat ehtiyojlari uchun) va faqatgina mulk qiymatiga mos ravishda oldindan toʻliq kompensatsiya berilgan holda mulk majburiy ravishda olib qoʻyilishi mumkin.
Mulk Dahlsizligining Ahamiyati
Mulk dahlsizligi prinsipining jamiyat va iqtisodiyot uchun bir qator muhim ahamiyatlari mavjud:
-Iqtisodiy rivojlanishga turtki: Mulkning himoyalanganligi investitsiyalarni jalb qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun asosiy shartdir. Tadbirkorlar va investorlar oʻz sarmoyalarining xavfsizligiga ishonch hosil qilganlarida, ular biznesni kengaytirishga, yangi ish oʻrinlari yaratishga va innovatsiyalarni joriy etishga ragʻbat topadilar.
-Shaxsiy farovonlik va erkinlik: Bu prinsip shaxsning iqtisodiy mustaqilligini taʼminlaydi va uning hayotiy faoliyatida katta erkinlik beradi. Oʻz mulkiga ega boʻlish shaxsning oʻz kelajagini qurishiga va moddiy barqarorligini taʼminlashiga yordam beradi.
-Huquqiy davlatning kafolati: Mulk dahlsizligi – huquqiy davlatning asosiy belgilaridan biridir. Unda qonun ustuvorligi va davlatning oʻzboshimchalik bilan aralashuvining oldini olish tamoyili aks etadi. Bu davlat va fuqaro oʻrtasidagi oʻzaro ishonchning muhim elementidir.
-Ijtimoiy barqarorlik: Mulk huquqlarining hurmat qilinishi jamiyatda tartib va barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Mulk nizolarining oldini olish va ularni qonuniy yoʻl bilan hal qilish mexanizmlari ijtimoiy taranglikni kamaytiradi.
Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ham mulk dahlsizligi prinsipi aniq belgilab qoʻyilgan boʻlib, u mamlakatda bozor iqtisodiyotini rivojlantirish va fuqarolik jamiyatini qurishning asosiy kafolatlaridan biridir. Mulk dahlsizligini taʼminlash nafaqat qonuniy burch, balki ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot uchun zarur shartdir. Bu prinsip har bir shaxsning oʻz mehnati va saʼy-harakatlari natijasida erishgan yutuqlarining himoyalanganligini taʼminlaydi, shu bilan birga, butun jamiyat farovonligining mustahkam poydevorini yaratadi.
Xulosa qilib aytganda, mulk dahlsizligi nafaqat qonuniy kafolat, balki ijtimoiy adolat va taraqqiyotning ham asosiy shartidir. U har bir shaxsning oʻz mehnati samaralaridan erkin foydalanishini taʼminlaydi va jamiyatda ishonch muhitini shakllantirishga yordam beradi. Mulk dahlsizligi nafaqat qonuniy meʼyor, balki jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy jihatdan sogʻlom rivojlanishining hal qiluvchi omilidir. Uni taʼminlash davlatning asosiy burchi boʻlib, barqaror va gullab-yashnayotgan jamiyatni qurish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining umumiy va maxsus qismlari: A.A. Abdullayev, M.X. Rustamboyev, T.Z. Zokirov.
2. Konstitutsiyaviy huquq normalari, inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlariga bagʻishlangan monografiyalar: A.H. Saidov, A.A. Azizxoʻjayev
3. Lex.uz: Oʻzbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlari maʼlumotlari milliy bazasi.
4. Oliy sud sayti: Sud amaliyoti, mulk nizolariga oid qarorlar.
5. Yuridik va iqtisodiy mavzularga oid ilmiy-taʼlim portallari va onlayn kutubxonalar: "Ziyonet"
TARIX FANIDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR QO’LLANISHINING NAZARIY ASOSLARI
Mirzohidov Safoxon Mirzohidjon o’g’li
Toshkent Kimyo Xalaqaro Universiteti
Namangan filiali tarix yo’nalishi talabasi
safokhanmirzohidov@gmail.com
Annotatsiya: Ushbu maqolada tarix fanida raqamli texnologiyalarning nazariy asoslari va amaliy qo’llanilishi tahlil qilinadi. Raqamli vositalarning ta’lim jarayonidagi o’rni, jumladan PowerPoint taqdimotlari, videodarslar, onlayn platformalar va AR/VR texnologiyalari tarix ta’limini samaraliroq va interaktiv qilishdagi ahamiyati ko’rsatib o’tiladi. Xorijiy davlatlardagi tajribalar asosida O’zbekistonda raqamli ta’limning rivojlanish istiqbollari va mavjud muammolar - infratuzilma, malaka, resurslar yetishmasligi - yoritiladi. Maqola raqamli texnologiyalarni keng joriy etish uchun zarur bo’lgan takliflarni hamda innovatsion yondashuvlarni taqdim etadi. Ushbu tadqiqot O’zbekiston ta’lim tizimining raqamli transformatsiyasiga hissa qo’shishga qaratilgan.
Kalit so’zlar: Raqamli texnologiyalar, tarix ta’limi, AR/VR, onlayn platformalar, ta’lim infratuzilmasi, innovatsiyalar.
Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi ta’lim tizimining barcha sohalarida, xususan, tarix fanida ham yangi imkoniyatlar ochmoqda. Globallashuv, raqamlashtirish va sun’iy intellektga asoslangan vositalarning ommalashuvi nafaqat bilim olish uslublarini, balki o’quvchi va o’qituvchi o’rtasidagi munosabatlarni, bilimlarni uzatish shakl va vositalarini ham tubdan o’zgartirmoqda.
Bugungi kunda raqamli texnologiyalar ta’lim sifatini oshirish, dars jarayonlarini jonlantirish, o’quvchilarning faolligini va motivatsiyasini kuchaytirish uchun samarali vositaga aylangan [11]. Ayniqsa, tarix fanida vizual, interaktiv va virtual metodlar yordamida murakkab tarixiy jarayonlarni yoritish, tarixiy hodisalarni jonli misollar asosida tushuntirish imkoniyatlari kengaymoqda [10]. PowerPoint taqdimotlari, videodarslar, AR/VR texnologiyalari, onlayn platformalar kabi vositalar o’quvchilarga nafaqat faktlarni yodlash, balki ularni tahlil qilish, sabab-oqibat bog’liqlarini anglash imkonini beradi [9].
Raqamli texnologiyalarni tarix ta’limiga joriy qilish jarayoni dunyoning ko’plab mamlakatlarida faol olib borilmoqda. O’zbekistonda ham raqamli ta’lim bo’yicha qator strategik hujjatlar va innovatsion loyihalar ishlab chiqilmoqda. Biroq ushbu jarayonni tizimli o’rganish, mavjud muammolarni aniqlash va yechimlar ishlab chiqish dolzarb masala bo’lib qolmoqda.
Raqamli texnologiyalarning ta’lim tizimidagi roli zamonaviy pedagogika, didaktika va axborot-kommunikatsiya fanlari kesishgan nuqtada shakllanmoqda. XXI asrda bilimlarni uzatish va egallash jarayonida raqamli vositalarning o’rni tubdan o’zgardi. Ta’limning an’anaviy uslublaridan interaktiv, vizual va masofaviy o’quv modellariga o’tish bu texnologiyalarni nazariy jihatdan chuqur o’rganishni talab qiladi.
Adabiyotlar tahliliga ko’ra, raqamli texnologiyalar ta’lim jarayonida quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: ma’lumotlarni vizual tarzda taqdim etish, individual yondashuvni kuchaytirish, o’quvchi-o’qituvchi o’rtasidagi muloqotni soddalashtirish, bilimlarni mustaqil egallashga yo’l ochish. Global miqyosda olib borilgan tadqiqotlar raqamli texnologiyalar ta’limda samaradorlikni oshirish, o’quvchilarning motivatsiyasini kuchaytirish va yangi o’quv metodlarini shakllantirishda muhim vosita ekanligini ko’rsatmoqda. Hususan, Daniel J. Cohen va Roy Rosenzweigning “Digital History” (2006) asari raqamli tarixni yaratish va taqdim etish jarayonlarini yoritib, tarixshunoslikda yangi vositalar va metodlarni qo’llashga asos solidi [3]. Roy Rosenzweigning “Clio Wired” (2011) ishi esa raqamli asrda tarixni saqlash va tarqatishning istiqbollarini tahlil qiladi [12]. Jack Dougherty va Kristen Nawrotzki tahrirligidagi “Writing History in the Digital Age” (2013) raqamli tarix yozishning zamonaviy yondashuvlari va muammolarini muhokama etadi, bu esa raqamli tarixshunoslikning amaliy jihatlarini chuqurlashtiradi [5]. Matthew K. Goldning “Debates in the Digital Humanities” (2012) asari raqamli gumanitar fanlar doirasida yuzaga kelayotgan muhokamalar va qarama-qarshiliklarni yoritib, ushbu sohaning rivojlanish yo’llarini ko’rsatadi [6]. Donald A. Ritchie tomonidan yozilgan “Doing Oral History” (2003) esa og’zaki tarix metodologiyasiga amaliy qo’llanma bo’lib, tarixiy ma’lumotlarni yig’ish va tahlil qilishda interaktiv va an’anaviy usullarni uyg’unlashtirish imkoniyatlarini taqdim etadi [4].
Ushbu manbalar tarix fanida raqamli texnologiyalarning nazariy va amaliy asoslarini yoritishda, shuningdek, tarixni saqlash va o’rgatishda zamonaviy metodlarni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.
Tarix ta’limida texnologiyalardan foydalanish bo’yicha xalqaro tajriba ko’plab innovatsion yondashuvlarni o’z ichiga oladi. AQShda “Google Expeditions” kabi VR-loyihalar o’quvchilarga tarixiy joylarni virtual ko’rish imkonini bersa, Yevropa mamlakatlarida interaktiv xaritalar, raqamli arxivlar va mobil ilovalar yordamida tarixiy materiallar bilan ishlash keng tarqalgan. Janubiy Koreya va Yaponiya esa sun’iy intellekt asosida shaxsiylashtirilgan tarix ta’lim dasturlarini joriy etmoqda.
O’zbekiston sharoitida raqamli ta’lim sohasi jadal rivojlanmoqda. “Raqamli O’zbekiston - 2030” strategiyasi doirasida umumta’lim maktablari va oliy o’quv yurtlarida raqamli infratuzilmani takomillashtirish, elektron ta’lim platformalarini ishlab chiqish va o’qituvchilarni raqamli kompetensiyalarga o’rgatish ishlari boshlangan. Shu bilan birga, tarix ta’limiga moslashtirilgan raqamli kontentning yetarli emasligi, texnologik vositalardan foydalanish ko’nikmalarining pastligi kabi muammolar mavjud.
PowerPoint taqdimotlari tarix darslarini vizual tarzda taqdim qilish orqali faktlar va tushunchalarni oson anglash imkonini beradi. Videodarslar esa o’quvchilarga mustaqil ravishda materialni qayta ko’rish, eslab qolish va mustahkamlash imkonini beradi. Onlayn platformalar, xususan Google Classroom, Edmodo yoki Moodle orqali topshiriqlarni baholash, muloqot qilish va darslarni tartibga solish imkoni mavjud. AR (Augmented Reality) va VR (Virtual Reality) texnologiyalari esa tarixiy voqealarni virtual tarzda jonlantirish, o’quvchini real tarixiy muhitga “kiritish” orqali chuqurroq tushunishga yordam beradi [7]. Bu vositalarning barchasi tarix fanini zamonaviy pedagogik yondashuvlar bilan uyg’unlashtirish imkonini beradi.
So’nggi yillarda O’zbekiston ta’lim tizimida raqamli texnologiyalarni joriy etish va ularni amaliyotga tatbiq etish yo’nalishida sezilarli yutuqlar kuzatilmoqda. Bu o’zgarishlar nafaqat umumta’lim maktablari, balki oliy o’quv yurtlarida ham keng ko’lamda amalga oshirilmoqda. Xususan, masofaviy ta’lim shakllarining rivojlanishi, elektron platformalar orqali dars berish, multimediaviy materiallardan foydalanish va virtual sinf xonalarining tashkil etilishi tarix fanida ham zamonaviy metodikalarni joriy qilishga zamin yaratmoqda.
Maktablarda PowerPoint taqdimotlari, videodarslar, elektron darsliklar va testlar keng qo’llanilmoqda. Ba’zi maktablarda interaktiv doskalar va kompyuter sinflari mavjud bo’lib, ular tarix darslarini jonlantirish imkonini bermoqda. Oliy ta’lim muassasalarida esa Moodle, Google Classroom, ZiyoNET platformasi kabi vositalar yordamida darslar tashkil qilinmoqda. Ayrim universitetlarda tarixiy AR/VR loyihalari ustida ish olib borilayotgan bo’lsa-da, bu hali keng miqyosda amaliyotga tatbiq qilinmagan.
Shunga qaramay, mavjud texnologik infratuzilma hali yetarli darajada to’liq shakllanmagan. Aksariyat ta’lim muassasalarida yuqori tezlikdagi internet, zamonaviy texnika vositalari va texnik xizmat ko’rsatish tizimi cheklangan. Shuningdek, o’qituvchilarning raqamli texnologiyalar bilan ishlash bo’yicha malakasi turlicha bo’lib, bu jarayonning samaradorligiga ta’sir ko’rsatmoqda.
Raqamli ta’limni jadal rivojlantirish bo’yicha davlat darajasida qator strategik hujjatlar qabul qilingan. Jumladan, “Raqamli O’zbekiston - 2030” strategik dasturi [1],“Elektron ta’limni rivojlantirish konsepsiyasi”, “2022-2026 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirish”ning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha “Harakatlar strategiyasi”da ta’lim sohasini raqamlashtirish bo’yicha aniq vazifalar belgilangan [2]. Ushbu hujjatlar asosida pedagogik kadrlarni raqamli savodxonlikka o’rgatish, maktablar va universitetlarni texnik bazalar bilan ta’minlash, raqamli kontent yaratish va uni ommalashtirish yo’nalishlarida chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Biroq hali ham quyidagi muammolar mavjud: ayrim hududlarda texnologik vositalar yetishmasligi, internet tezligining pastligi, o’qituvchilar malakasining yetarli emasligi, shuningdek, raqamli darsliklar va tarixga oid interaktiv materiallarning cheklanganligi. Shu sababli, raqamli texnologiyalarni tarix ta’limiga to’laqonli integratsiyalash uchun tizimli yondashuv, davlat-xususiy sheriklik, innovatsion loyihalarni qo’llab-quvvatlash va pedagoglar malakasini oshirish zarur.
Dunyoning yetakchi mamlakatlarida tarix ta’limini raqamlashtirish jarayoni ancha ilg’or bosqichga yetgan bo’lib, u zamonaviy texnologiyalar va pedagogik yondashuvlar asosida shakllanmoqda. Xususan, AQSh, Yevropa mamlakatlari, Janubiy Koreya, Yaponiya va Avstraliya kabi davlatlarda raqamli tarix ta’limi keng qo’llanilmoqda va bu borada keng ko’lamli tajriba to’plangan.
AQSh tajribasida “Google Expeditions” va “Nearpod VR” kabi vositalar yordamida tarixiy joylarga virtual sayohatlar tashkil etiladi. “Smithsonian Learning Lab” platformasi esa raqamli tarixiy resurslar, interaktiv dars rejalari va multimediaviy materiallar bazasini taqdim etadi. Talabalar tarixiy manbalarni o’rganishda raqamli arxivlar va GIS texnologiyalaridan ham faol foydalanadilar.
Yevropa mamlakatlarida, xususan, Germaniya va Buyuk Britaniyada interaktiv xaritalar, raqamli arxivlar va “blended learning” (aralash ta’lim) uslublari keng tarqalgan. Tarixiy voqealar 3D modellashtirish orqali jonlantiriladi, muhim tarixiy hodisalar bo’yicha vizual simulyatsiyalar yaratiladi [8]. O’qituvchilar uchun maxsus elektron metodik qo’llanmalar va ochiq o’quv platformalari mavjud.
Janubiy Koreya va Yaponiyada sun’iy intellekt asosida moslashtirilgan o’quv platformalari, AR/VR texnologiyalar orqali tarix darslarini immersiv (botirilgan) shaklda o’tkazish tajribasi kengaymoqda. Bu davlatlarda raqamli ta’limning texnik asoslari juda rivojlangan bo’lib, har bir o’quvchi va o’qituvchi shaxsiy qurilmalarga ega, dars materiallari esa markazlashtirilgan raqamli tizimlar orqali uzatiladi.
Zamonaviy texnologiyalarning ta’lim jarayoniga integratsiyasi quyidagi yondashuvlar orqali amalga oshirilmoqda:
- Virtual reallik (VR) texnologiyalari orqali tarixiy muhitni simulyatsiya qilish;
- Interaktiv xaritalar yordamida hududiy-geografik tafakkurni rivojlantirish;
- Mobil ilovalar va raqamli test tizimlari yordamida o’zlashtirishni baholash;
- Onlayn tarixiy arxivlar va raqamlashtirilgan manbalar orqali mustaqil izlanishlarni rag’batlantirish.
Ushbu xorijiy tajribalar asosida O’zbekiston tarix ta’limini modernizatsiya qilish bo’yicha quyidagi tavsiyalarni ilgari surish mumkin:
- Tarix faniga moslashtirilgan AR/VR loyihalarni ishlab chiqish va sinovdan o’tkazish;
- O’quvchilarga tarixiy obidalar va voqealarni virtual tarzda ko’rsatish imkonini beruvchi interaktiv kontentlar yaratish;
- O’qituvchilar uchun elektron metodik platformalarni ishlab chiqish va muntazam treninglar tashkil etish;
- Xalqaro hamkorlik asosida raqamli o’quv resurslarini tarjima qilish va adaptatsiya qilish;
- Maktab va universitetlarda texnik bazani mustahkamlash va internet infrastrukturani yaxshilash.
Zamonaviy ta’lim tizimida raqamli texnologiyalar nafaqat vosita, balki ta’limning asosiy tarkibiy elementi sifatida qaralmoqda. Tarix fanida bu vositalarning qo’llanilishi dars jarayonini jonlantirish, o’quvchilarni faol jalb qilish, mavzularni chuqur va ta’sirli tarzda o’rgatishda muhim ahamiyat kasb etadi. Quyida eng ko’p qo’llaniladigan texnologiyalar va ularning afzalliklari tahlil qilinadi.
PowerPoint taqdimotlari (PPT) - vizual materiallar asosida dars mazmunini jonlantirish va tushunarli qilish imkonini beradi. Taqdimotlar orqali tarixiy xaritalar, suratlar, vaqt jadvallari, muhim voqealar ketma-ketligi grafik ko’rinishda aks ettiriladi. Bu o’quvchilarning vizual xotirasini kuchaytiradi, darsga qiziqishini oshiradi va ma’lumotni tuzilmaviy qabul qilishga yordam beradi.
Videodarslar - mustaqil o’rganish uchun keng imkoniyat yaratadi. O’quvchi istalgan vaqtda darsni qayta ko’rish, tushunmagan qismlarini takror o’rganish imkoniga ega bo’ladi. Bu ayniqsa, tarixiy davrlar, jarayonlar va murakkab tushunchalarni mustahkamlashda muhim vosita hisoblanadi. Videodarslar orqali o’qituvchining dars berish uslubi ham standartlashtirilgan va ommabop formatda tarqaladi.
Google Classroom va boshqa onlayn platformalar (Moodle, Edmodo, ZiyoNET) o’quv jarayonini raqamli muhitda samarali tashkil etishga xizmat qiladi. Ushbu platformalar yordamida dars jadvalini tuzish, topshiriqlar berish va ularni nazorat qilish, baholash, o’quvchilar bilan onlayn muloqot o’rnatish mumkin. Ular shuningdek, o’quv faoliyatini shaxsiylashtirishga, individual yondashuvni amalga oshirishga imkon beradi.
AR (Augmented Reality) va VR (Virtual Reality) texnologiyalari tarix darslarini immersiv va interaktiv shaklga keltiradi. AR vositalari orqali o’quvchilar tarixiy joylar, artefaktlar yoki qadimgi inshootlarni 3D formatda ko’rib chiqishi, ularni har tomondan o’rganishi mumkin. VR texnologiyasi esa o’quvchini to’g’ridan-to’g’ri tarixiy muhitga olib kiradi - masalan, o’quvchi o’zini qadimgi Rim yoki Amir Temur saroyida his qilishi mumkin. Bu tajriba tarixiy voqealarning hissiy qabul qilinishini kuchaytiradi va mavzuni chuqurroq anglashga olib keladi.
Ushbu texnologiyalar o’quvchilarning motivatsiyasiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Raqamli vositalar darsni faollashtiradi, passiv qabuldan faol ishtirokga o’tishga yordam beradi. Vizual, eshitish va kinestetik idrok kanallari orqali bir vaqtning o’zida o’rganish imkoniyati yaratiladi. Shu bilan birga, o’quvchilarda zamonaviy texnologiyalar bilan ishlash ko’nikmalari shakllanadi, bu esa ularning raqamli savodxonligini oshiradi.
Umuman olganda, asosiy raqamli texnologiyalar tarix ta’limini faollashtiruvchi, o’quvchilarning ongida tarixiy tafakkurni shakllantiruvchi va fanga bo’lgan qiziqishni rag’batlantiruvchi kuchli vositalar sifatida xizmat qiladi.
Tarix fanida raqamli texnologiyalarni joriy etish ta’lim sifatini oshirishda muhim omil bo’lib xizmat qilmoqda. Biroq bu jarayon bir qator tizimli muammolar va cheklovlar bilan ham yuzlashmoqda. Mavjud to’siqlarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo’yicha takliflar ishlab chiqish raqamli ta’limning barqaror rivoji uchun zarur shartdir.
Birinchidan, texnologik infratuzilmaning yetarli emasligi asosiy muammolardan biridir. Aksariyat maktablar va oliy o’quv yurtlari zamonaviy kompyuterlar, planshetlar, internet tarmog’i, interaktiv doskalar kabi vositalar bilan to’liq ta’minlanmagan. Ayniqsa, chekka hududlardagi ta’lim muassasalari bu borada ancha orqada qolmoqda.
Ikkinchidan, pedagogik malaka va tayyorgarlik darajasining pastligi ham texnologiyalarni samarali joriy qilishga to’sqinlik qilmoqda. Ko’plab o’qituvchilar raqamli vositalardan foydalanish bo’yicha zarur ko’nikmalarga ega emaslar yoki ularni amaliy darslarda qo’llashda qiynaladilar. Bu esa texnologiyalarning imkoniyatlarini to’liq ishga solmaslikka olib kelmoqda.
Uchinchidan, raqamli o’quv resurslarining yetishmasligi muhim muammolardan biri sanaladi. Tarix faniga moslashtirilgan lokal kontekstdagi (masalan, O’zbekiston tarixi) raqamli materiallar, simulyatsiyalar, videodarslar va interaktiv dars ishlanmalari yetarlicha ishlab chiqilmagan. Bu holat o’qituvchilarni mos bo’lmagan yoki umumiy xorijiy materiallardan foydalanishga majbur qilmoqda.
Shuningdek, moliyaviy imkoniyatlarning cheklangani, ta’limga ajratilayotgan investitsiyalar yetarli emasligi sababli ko’plab loyihalar faqat tajriba darajasida qolmoqda. Mazkur muammolarni bartaraf etish uchun quyidagi takliflar ilgari surilishi mumkin:
Innovatsion loyiha va dasturlarni ishlab chiqish - Tarix faniga moslashtirilgan AR/VR dasturlari, interaktiv ilovalar va multimediaviy kontentlar ishlab chiqilishi va ular sinf xonalarida test rejimida joriy etilishi lozim. O’qituvchilar uchun muntazam treninglar va malaka oshirish kurslarini tashkil etish - Raqamli pedagogika asoslarini, onlayn platformalarda ishlashni, kontent yaratishni o’rgatish bo’yicha maxsus o’quv dasturlari ishlab chiqilishi kerak. Davlat siyosati darajasida raqamli ta’limni rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish - Raqamli texnologiyalarni ta’lim tizimiga integratsiya qilish bo’yicha milliy strategiyalar, normativ-huquqiy hujjatlar va moliyaviy qo’llab-quvvatlash mexanizmlari ishlab chiqilishi muhimdir. Ta’lim muassasalarining texnik bazasini mustahkamlash - Chekka va imkoniyati past hududlardagi maktablarga zamonaviy texnika va internet bilan ta’minot alohida e’tiborga olinishi kerak. Mahalliy kontent yaratish va ularni ochiq platformalarda tarqatish - O’zbekiston tarixiga oid raqamli resurslar (3D modellar, virtual sayohatlar, animatsiyalar) yaratilib, barcha ta’lim muassasalari uchun bepul foydalanishga taqdim etilishi kerak.
Xulosa: Ushbu maqolada tarix fanida raqamli texnologiyalarning nazariy va amaliy jihatlari tahlil qilindi. Raqamli vositalar ta’lim jarayonini samarali, interaktiv va qiziqarli qiluvchi asosiy omil hisoblanadi. PowerPoint, videodarslar, onlayn platformalar hamda AR/VR texnologiyalari tarix ta’limining sifatini oshirishda muhim rol o’ynaydi. Xorijiy tajribalar O’zbekistonda raqamli ta’limni rivojlantirish uchun asos yaratmoqda. Texnologiyalarning keng qo’llanilishi o’quvchilarning bilim olish jarayonini faollashtirib, motivatsiyasini oshiradi va tarixiy tafakkurni rivojlantiradi. Biroq infratuzilma, moliyaviy imkoniyatlar, o’qituvchilar malakasi va raqamli resurslar yetishmasligi muammolari mavjud. Raqamli texnologiyalar darslarni ko’rgazmali va interaktiv qilishda, shuningdek zamonaviy pedagogik yondashuvlarni rivojlantirishda muhimdir. O’zbekistonda ta’lim infratuzilmasini yaxshilash, o’qituvchilarni malaka oshirish, milliy kontent yaratish va innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish tavsiya etiladi. Umuman olganda, raqamli texnologiyalar tarix ta’limining sifat va samaradorligini oshirib, uning raqamli transformatsiyasini tezlashtiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 05.10.2020 yildagi PF-6079-son
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 11.05.2022 yildagi PF-134-son
3. Daniel J. Cohen and Roy Rosenzweig, Digital History: A Guide to Gathering, Preserving, andPresenting the Past on the Web, University of Pennsylvania Press,2006
4. Donald A. Ritchie, Doing Oral History: A Practical Guide, OUP, New York, 2003.
5. Jack Dougherty and Kristen Nawrotzki, (eds), Writing History in the Digital Age, University ofMichigan Press, 2013.
6. Matthew K. Gold, (ed.), Debates in the Digital Humanities, University of Minnesota Press, 2012.
7. Mavlonov, A., & Mirzohidov, S. (2024). Use of innovativ technologies in history teaching methodology. Science and innovation, 3(B8), 26-28.
8. Mirzohidov, S. (2024). Raqamli tarix platformalarini yaratish va ularning didaktikasi. Journal of New Century Innovations, 66(2), 74–77. DOI: https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol4-iss7/S-pp303-313
9. Muhаmedov O’.X, Usmonboyevа M.H, Rustаmov S.S. (2016) Tа’limni tаshkil etishdа zаmonаviy interfаol metodlаr. Toshkent, 43
10. Normatova, F. A. (2023). Tarix fanini o’qitishda samarali interaktiv metodlardan foydalanishning ahamiyati. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3(6), 15-18. https://doi.org/10.24412/2181-1784-2023-6-15-18
11. Nursaidov, N. (2023). Universitetda mobil ta’limdan foydalanishning o’ziga xos xususiyatlari. Raqamli iqtisodiyot va axborot texnologiyalari, 3(1), 52–59. Retrieved from https://dgeconomy.tsue.uz/index.php/dgeco/article/view/197
12. Roy Rosenzweig, Clio Wired: The Future of the Past in the Digital Age, Columbia University Press, 2011.
BANKLAR FAOLIYATINI STRATEGIK REJALASHTIRISH
Tashkent amaliy fanlar universiteti talabasi
Utemuratova R.B
Tashkent amaliy fanlar universiteti assistent oqtuvchisi
Xaitboyeva D.A
Annotatsiya: Ushbu maqolada banklar faoliyatini strategik rejalashtirish jarayoni, uning ahamiyati va asosiy bosqichlari yoritib beriladi. Strategik rejalashtirish bank muassasalarining uzoq muddatli maqsadlarini belgilash, bozor muhitini tahlil qilish, resurslardan samarali foydalanish hamda raqobatbardoshlikni oshirish vositasi sifatida qaraladi. Shuningdek, maqolada strategik rejalashtirishning zamonaviy yondashuvlari, bank sektoridagi o‘ziga xos jihatlar va amaliy tajribalar asosida tahlil o‘tkaziladi. Tadqiqot natijalari banklar boshqaruvida strategik fikrlashni rivojlantirish va barqaror o‘sishni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Kalit so‘zlar: strategik rejalashtirish, bank faoliyati, bank boshqaruvi, raqobatbardoshlik, bozor tahlili, uzoq muddatli maqsadlar, moliyaviy barqarorlik, bank strategiyasi
СТРАТЕГИЧЕСКОЕ ПЛАНИРОВАНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ БАНКОВ
Аннотация: В данной статье рассматривается процесс стратегического планирования деятельности банков, его значение и основные этапы. Стратегическое планирование рассматривается как инструмент определения долгосрочных целей банковских учреждений, анализа рыночной среды, эффективного использования ресурсов и повышения конкурентоспособности. Кроме того, в статье анализируются современные подходы к стратегическому планированию, особенности банковского сектора и практический опыт. Результаты исследования имеют важное значение для развития стратегического мышления в управлении банками и обеспечения устойчивого роста.
Ключевые слова: стратегическое планирование, банковская деятельность, управление банком, конкурентоспособность, анализ рынка, долгосрочные цели, финансовая устойчивость, банковская стратегия
STRATEGIC PLANNING OF BANKING ACTIVITIES
Annotation: This article explores the process of strategic planning in banking activities, highlighting its importance and key stages. Strategic planning is considered a tool for defining the long-term goals of banking institutions, analyzing the market environment, utilizing resources efficiently, and enhancing competitiveness. Additionally, the article analyzes modern approaches to strategic planning, specific features of the banking sector, and real-world practices. The research findings are significant for developing strategic thinking in bank management and ensuring sustainable growth.
Keywords: strategic planning, banking activities, bank management, competitiveness, market analysis, long-term goals, financial stability, banking strategy
KIRISH
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar mamlakat moliyaviy tizimining asosiy bo‘g‘ini sifatida iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyotda muhim o‘rin egallaydi. Raqobat muhitining kuchayib borayotgani, texnologik rivojlanish va mijozlar ehtiyojlarining o‘zgarishi banklarning faoliyat yuritish mexanizmlarini tubdan qayta ko‘rib chiqishni talab qilmoqda. Shunday sharoitda banklar o‘z strategik maqsadlarini aniq belgilab olishlari, bozor tendensiyalarini chuqur tahlil qilishlari hamda resurslardan samarali foydalanishga qaratilgan uzoq muddatli rejalashtirish asosida harakat qilishlari zarur.
Strategik rejalashtirish bank faoliyatining samaradorligini oshirish, raqobatbardosh ustunliklarga erishish hamda barqaror o‘sishni ta’minlashda muhim vosita hisoblanadi. Bu jarayon bank rahbariyatidan chuqur tahliliy yondashuv, tashqi va ichki omillarni hisobga olgan holda, real va amalga oshiriladigan maqsadlarni belgilashni talab etadi. Ushbu ishda banklar faoliyatini strategik rejalashtirishning nazariy asoslari, amaliy jihatlari va zamonaviy yondashuvlari tahlil qilinadi hamda sohadagi dolzarb muammolar va ularni hal etish yo‘llariga e’tibor qaratiladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
O‘tkazilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, banklar faoliyatini strategik rejalashtirish zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim boshqaruv vositasi sifatida qaralmoqda. Strategik rejalashtirish orqali banklar o‘z oldilariga aniq va uzoq muddatli maqsadlar qo‘yish, tashqi muhitdagi tahdid va imkoniyatlarni baholash, ichki resurslar va imkoniyatlardan optimal darajada foydalanish imkoniga ega bo‘ladilar. Ayniqsa, raqobatbardosh ustunlikka erishish, yangi moliyaviy xizmatlarni joriy etish, mijozlar ehtiyojlariga moslashuvchan yondashuvni shakllantirishda strategik rejalashtirishning roli beqiyosdir.
Amaliy jihatdan qaralganda, strategik rejalashtirishda SWOT-tahlil, PEST-tahlil, balanslashtirilgan ko‘rsatkichlar tizimi (BSC) kabi zamonaviy uslublarning qo‘llanilishi banklar faoliyatida aniq natijalarga olib kelmoqda. Biroq, ayrim banklarda strategik yondashuvlar faqat rasmiy hujjatlar doirasida qolib ketayotgani, ularning amaliyotda to‘liq qo‘llanilmasligi holatlari ham uchramoqda. Bu esa strategik rejalashtirishning real samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
XULOSA
Banklar faoliyatini samarali tashkil etish va raqobatbardosh muhitda barqaror rivojlanishni ta’minlashda strategik rejalashtirish muhim o‘rin egallaydi. Olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, bank muassasalari uchun strategik rejalashtirish nafaqat uzoq muddatli maqsadlarni belgilash, balki tashqi va ichki muhitdagi omillarni kompleks baholash, resurslardan oqilona foydalanish hamda raqobat ustunligini ta’minlash vositasi sifatida ham xizmat qiladi.
Strategik rejalashtirish jarayoni bank rahbariyatidan chuqur tahliliy yondashuv, zamonaviy boshqaruv texnologiyalaridan foydalanish, shuningdek, o‘zgaruvchan bozor talablariga moslashuvchanlikni talab etadi. Bu esa o‘z navbatida banklarning moliyaviy barqarorligini mustahkamlash, mijozlar ehtiyojini qondirish darajasini oshirish va yangi rivojlanish yo‘nalishlarini belgilash imkonini beradi.
Shu asosda, quyidagi asosiy xulosalarni keltirish mumkin:
• Banklar strategik rejalashtirishni samarali amalga oshirish orqali uzoq muddatli raqobatbardoshlikka erisha oladi;
• Strategik yondashuvlar faqat rasmiy hujjat emas, balki amaliy harakatlar asosiga aylanishi zarur;
• Strategik rejalashtirishni doimiy takomillashtirish va monitoring qilish orqali banklar o‘z faoliyatini barqaror va muvaffaqiyatli olib borishi mumkin.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, bank muassasalari o‘z strategik boshqaruv salohiyatini rivojlantirishi va bozor talablariga mos tarzda yangilab borishi lozim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Abdukarimov A.A. Bank ishi: nazariya va amaliyot. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2020.
2. G‘ofurov U.M. Strategik boshqaruv asoslari. – Toshkent: “Iqtisod-Moliya”, 2019.
3. Fayzullayev A.X. Banklar faoliyatini boshqarish. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2021.
4. Kotler F., Keller K.L. Marketing Management. – Pearson Education, 2016.
5. Thompson A.A., Strickland A.J. Strategic Management: Concepts and Cases. – McGraw-Hill, 2020.
6. Central Bank of Uzbekistan. Annual Report, 2023. – www.cbu.uz
7. Porter M.E. Competitive Strategy: Techniques for Analyzing Industries and Competitors. – Free Press, 2008.
8. Mishkin F.S. The Economics of Money, Banking and Financial Markets. – Pearson, 2019.
9. Mintzberg H., Ahlstrand B., Lampel J. Strategy Safari: A Guided Tour Through the Wilds of Strategic Management. – Prentice Hall, 2005.
10. OECD Reports on Financial Market Trends. – www.oecd.org
“BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIDA HISSIY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISHDA O’YIN METODLARIDAN FOYDALANISH”
Toshkent viloyati Olmaliq shahar 8- maktab boshlang’ich sinf o’qituvchisi
Kenjayeva Nigora Mirhamidovna
Annotatsiya: Mazkur maqolada boshlang'ich sinf o'quvchilarida hissiy intellektni oshirish jarayonida o'yin metodlarini qo'llashning ahamiyati yoritiladi. Hissiy intellekt — bu o'z hissiyotlarini tushunish, nazorat qilish va to’g’ri ifoda etish hamda atrofidagi odamlarning hissiyotlarini aniqlash va hisobga olish qobiliyatini bildirib, o’quvchilar shaxsiyatining har tomonlama rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Tadqiqotda o'yin metodlarini dars mashg'ulotiga tatbiq etish yo'nalishlari, amaliy mashqlar va o'yinlar namunalari, shuningdek, ularni tashkil etish shartlari ochib berilgan. Shuningdek, o'yin asosida hissiy intellektni rivojlantirish samarasini aniqlash mezonlarini ishlab chiqish bo'yicha takliflar ilgari surilgan. Mazkur yondashuv o’qituvchilarga o’quvchilarni har tomonlama tarbiyalash, ularni kelajakdagi ijtimoiy munosabatlarda faolligini oshirish hamda shaxsiyatlarini barkamol shakllantirish imkonini beradi. Bunga qo’shimcha qilgan holda hissiy intellektning o’quvchilar shaxsiyatiga ta’siri, o'yin metodlarini dars jarayoniga integratsiya qilish yo’llari, amaliy mashg’ulotlar yoki o'yinlar namunalari, natijalarni baholash mezonlarini ishlab chiqishni ham ko’rib chiqadi.
Kalit so’zlar: hissiy intellekt, o'yin metodlari, boshlang'ich sinf o'quvchilari, hamdardlik, muloqot, shaxsiyatni shakllantirish, o’quv jarayoni, tarbiya, pedagogika, hissiyotlarini nazorat qilish, ijodiy yondashuv, faollik, ijtimoiy ko’nikmalar, mojarolardan chiqish, o’zini namoyon etish, hamkorlik, emotsional savodxonlik, xavfsiz muhit, shaxslararo munosabatlar
Annotation: This article highlights the importance of applying game methods in the process of developing emotional intelligence among primary school students. Emotional intelligence refers to the ability to understand, control, and appropriately express one’s emotions, as well as to recognize and take into account the emotions of others, thereby positively affecting the comprehensive development of a student’s personality. The study discusses directions for integrating game methods into classroom lessons, presents practical exercises and game samples, and sets out the conditions for their implementation. Furthermore, proposals are put forward for developing criteria to measure the effectiveness of fostering emotional intelligence through games. This approach helps teachers provide a holistic education to children, strengthening their activity in future social relationships and promoting the formation of well-rounded personalities. Additionally, the article also considers the impact of emotional intelligence on students’ personalities, methods for integrating games into the classroom process, samples of practical exercises or games, and criteria for evaluating the results.
Keywords: emotional intelligence, game methods, primary school students, empathy, communication, formation of personality, educational process, education, pedagogy, control of emotions
Аннотация: В данной статье освещаются значение применения игровых методов в процессе повышения эмоционального интеллекта учеников младших классов. Эмоциональный интеллект заключается в способности понимать, контролировать и правильно выражать собственные чувства, а также распознавать и учитывать чувства других, что положительно влияет на всестороннее развитие личности школьников. В исследовании рассмотрены направления внедрения игровых методов в учебный процесс, представлены практические упражнения и варианты игр, а также проанализированы условия их организации. Далее выданы рекомендации по выработке критериев оценки результативности повышения эмоционального интеллекта с помощью игр. Данный подход позволяет преподавателям обеспечить всестороннее развитие учеников, повысить их активность в будущих социальных отношениями и сформировать полноценные личности. В статье также рассмотрено влияние эмоционального интеллекта на становление личности учеников, способы интеграции игровых методов в учебный процесс, практические упражнения и варианты игр, а также критерии оценки достигнутых результатов.
Ключевые слова: эмоциональный интеллект, игровые способы, ученики младших классов, сочувствие, коммуникация, становление личности, учебный процесс, воспитание, педагогика, контроль эмоций, творческий подход, активность, социальные навыки, урегулирование конфликтов, самовыражнение, сотрудничество, эмоциональная грамотность, безопасная среда, межличностные отношения
KIRISH
Hozirgi zamon ta’lim tizimida o’quvchilarni har tomonlama barkamol shaxs sifatida tarbiyalash asosiy vazifalardan biridir. Shaxsiyatni to’liq shakllantirishda faqat bilim, malaka va ko’nikmalar emas, balki hissiy intellekt ham muhim rol o’ynaydi. Hissiy intellekt — bu odamning o’z hissiyotlarini tushunish, nazorat qilish, to’g’ri ifoda etish, shuningdek, atrofidagi odamlarning hissiyotlarini aniqlash va inobatga olish qobiliyatini bildirib, shaxsiyatning ijtimoiy va psixologik barqarorligini ta’minlaydi.
Bugungi kunda zamonaviy ta’lim sharoitida o’quvchilar o’rtasida hissiy intellektni oshirishga bo’lgan ehtiyoj tobora oshib bormoqda. Bu, eng avvalo, ularni hayotiy qiyinchiliklarni yengib o’tish, ziddiyatlarni konstruktiv hal qilish, hamdardlik, hamkorlik va muloqot madaniyatiga ega bo’lishiga asos bo’ladi. Shuningdek, hissiy intellektiga ega bo’lgan o’quvchilar o’zlarini yaxshi tushunish, motivatsiyalarini aniqlash, hislarini to’g’ri yo'naltirish va atrofidagi odamlar bilan samarali munosabat o'rnatish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Biroq, faqat nazariy bilimlar yoki ma’ruzalarni o’rganish yo’li bilan bu ko’nikmalarni shakllantirish qiyin. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda, hissiy intellektni oshirishda o'yin metodlarini qo’llash samarali hisoblanmoqda. O'yin — bu bola uchun tabiiy faoliyat bo’lib, uning shaxsiyatiga chuqur ta’sir o’tkazish imkoniyatiga ega. O'yin jarayonida o’quvchilar turli rollarni sinab ko’rish, o’zlarini yoki do’stlarini turli vaziyatlarda namoyon etish, hissiyotlarini aniqlash va tushunishlarini mashq qilish imkoniga ega bo’ladilar. Bu esa ularni kelajakda mustaqil qaror qabul qilish, odamlar bilan konstruktiv muloqot o'rnatish va muammo yoki ziddiyatlarini chidamlilik, hamdardlik hamda hamkorlik asosida hal etishiga yordam beradi.
Mazkur maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilarida hissiy intellektni oshirishda o'yin metodlarini qo’llash yo’llari, ularni tashkil etish shartlari, amaliy mashg’ulotlar yoki o'yinlar namunalari hamda natijalarni baholash mezonlarini aniqlash bo'yicha takliflar ilgari surilgan. Bu, o’qituvchilarga o’quvchilarni har tomonlama tarbiyalashda, ularni kelajakdagi ijtimoiy munosabatlarda faolligi, chidamliligi va hamdardligini oshirishda muhim asos bo’lib xizmat qiladi.
Mavzuga oid adabiyotlar: Boshlang’ich sinf o’quvchilarida hissiy intellektni oshirish muammosi zamonaviy pedagogika va psixologiya sohasida muhim tadqiqot yo'nalishiga aylanib bormoqda. Bu yo'nalish bo'yicha olib borilgan tadqiqotlarda hissiy intellekt shaxsiyatning asoslarini tashkil etishi, uning ijtimoiy moslashuvi, hamkorlikka kirishish qobiliyati, stresslarni yengish, ziddiyatlarini konstruktiv hal etish hamda o’zini samarali namoyon etishiga bevosita ta’sir ko’rsatishi ta’kidlangan (Goleman, 1995; Bar-On, 2000).
• D. Goleman (1995) o’zining “Emotional Intelligence” asarida hissiy intellekt shunchaki tug’ma emas, aksincha, ta’lim va tarbiya jarayonida shakllanishini ilgari surgan. Muallifning fikriga ko’ra, hissiy intellekt odamning o’z hissiyotlarini aniqlash, tushunish va nazorat qilishiga hamda atrofidagi odamlarni to’g’ri idrok etishiga asoslangan bo’lib, bu uning shaxsiyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
• R. Bar-On (2000) esa hissiy intellektni shaxsiyatning ajralmas qismi sifatida talqin qiladi. Uning tadqiqotlarida hissiy intellekt darajasi odamning ijtimoiy munosabatlarini tashkil etish, hamdardlik yoki hamkorliklarini yo’lga qo'yish, stress holatlarida chidamliligini oshirishga asos bo’lishiga urg'u beriladi.
• Boshlang’ich sinf o’quvchilarining hissiy intellektini oshirishda o'yin metodlarini qo’llash muhimligini V.P.Petrov (2001), L.S.Vigotskiy (1984), A.P.Petrova (2010), R.K.Pozdnyakova (2015) va M.K.Umarova (2020) kabi tadqiqotchilar ham asoslab bergan. Ular o'yinlarni faqat bilimlarini oshirish vositasi emas, aksincha, shaxsiyatlarini har tomonlama kamol toptirish, hissiyotlarini to’g’ri idrok etish, hamdardliklarini oshirish, hamkorliklarini yo’lga qo'yish va muammolarga konstruktiv yechim topishiga yordam beruvchi metod sifatida talqin qilishgan.
• V.P.Petrov (2001) o'yinlarini hissiy intellektni oshirish jarayoniga kiritish o’quvchilar uchun xavfsiz, ijodiy va qiziqarli muhit yaratishiga urg’u bergan. L.S.Vigotskiy (1984) esa o'yinlarni shaxsiyat, tafakkur va hissiyotlar o’rtasidagi bog’liqlikni mustahkamlovchi asos deb hisoblaydi. A.P.Petrova (2010) o’z tadqiqotida o'yin metodlarini dars jarayoniga tizimli ravishda tatbiq etish — o’quvchilarning hissiy barqarorligini oshirishi va ularni ijtimoiy munosabatlarda faollikka yo'naltirishiga xizmat qilishini aniqlagan. R.K.Pozdnyakova (2015) o'yinlarini hamkorlik, muloqot, hissiyotlarini nazorat qilish kabi asosiy fazilatlarni shakllantirish vositasi sifatida ta’riflaydi. M.K.Umarova (2020) esa o'yin asosida hissiy intellektni oshirishda innovation metodlarni hamda multimediya vositalardan foydalanish samarasini tadqiq etgan.
Mazkur tadqiqotlar asosida shuni ta’kidlash mumkinki, o'yin metodlarini ta’lim jarayoniga integratsiya qilish hissiy intellektni oshirish, o’quvchilarning shaxsiyatini har tomonlama kamol toptirish va ularning ijtimoiy faolligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi globallashuv sharoitida ta’lim tizimida o’quvchilarni faqat bilimli emas, balki har tomonlama yetuk, hissiy barqaror va ijtimoiy faol shaxs sifatida tarbiyalash asosiy vazifalardan biri hisoblanmoqda. Hayotda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan turli muammo va qiyinchiliklarni samarali hal etish, odamlar bilan to’g’ri munosabat o'rnatish, hamdardlik, chidamlilik, o’zini nazorat qilish va hamkorlik qila olish — bular barchasi shaxsiyatning hissiy intellektiga bevosita bog’liq.
Mazkur sharoitda boshlang’ich sinf o’quvchilarida hissiy intellektni oshirish muhim ijtimoiy, pedagogik va psixologik ahamiyat kasb etmoqda. Sababi, ushbu davrda o’quvchilar shaxsiyatining asoslarini shakllantirish jarayonida bo’lishadi. Agar bu paytda hissiy intellekt to’g’ri yo'naltirilib, asosli tarzda rivojlantirilmasa, kelajakda shaxsning ijtimoiy moslashuvi, odamlar bilan samarali muloqotiga, stressli vaziyatlarni yengishiga, ziddiyatlarini konstruktiv hal etishiga salbiy ta’sir ko’rsatishi xavfi tug’ilishi mumkin.
An’anaviy ta’lim tizimida asosiy e’tibor bilimlarni o’zlashtirishga qaratilgan bo’lsa, zamonaviy yondashuvda o’quvchilar shaxsiyatining hissiy jihatlariga ham alohida ahamiyat berish zarurligi ilgari surilmoqda. Bu borada o'yin metodlarini qo’llash muhim rol o’ynaydi, chunki o'yin — bolaning asosiy faoliyat turi bo’lib, uning ruhiyatiga chuqur ta’sir o’tkaza oladi. O'yin jarayonida o’quvchilar o’zlarini xavfsiz muhitda namoyon etish, hissiyotlarini aniqlash, nazorat qilish, hamdardlik va hamkorliklarini oshirish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Bundan tashqari, hissiy intellektni oshirish o’quvchilarni kelajakda hayotiy qiyinchiliklarni yengib o’tishiga, shaxsiy munosabatlarini to’g’ri yo’lga qo’yishiga va o’zlarini to’liq ro'yobga chiqishiga asos bo’ladi. Bu esa nafaqat ularni shaxs sifatida, balki jamiyatning faol a’zolari sifatida ham tarbiyalashda muhim rol o’ynaydi.
Mazkur mavzuning dolzarbligi shundaki, u zamonaviy ta’lim tizimining asoslarini tashkil etuvchi har tomonlama shaxsni tarbiyalash maqsadiga to’liq mos kelib, o’quvchilarni ijtimoiy hayotga tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqot metodologiyasi. Mazkur tadqiqotda boshlang’ich sinf o’quvchilarida hissiy intellektni oshirishda o'yin metodlarini qo’llash samaradorligini aniqlash maqsadida turli ilmiy-tadqiqot metodlaridan foydalanildi. Tadqiqot metodologiyasining asosini ilmiy bilish prinsipi, tahlil, sintez, qiyosiy o'rganish, pedagogik eksperiment, so’rovnoma, kuzatish hamda statistik ishlov berish tashkil etdi.
• Tahlil va sintez metodlari asosida ushbu muammo bo'yicha ilg'or pedagogik-psixologik adabiyotlar, tadqiqotlar va ilg’or tajribalarni o'rganish, umumlashtirish hamda asoslangan xulosalarni chiqish imkoniyatiga ega bo’lindi. Qiyosiy metod yordamida turli mualliflar qarashlarini o’zaro taqqoslab, asoslarini aniqlashga harakat qilindi.
• Pedagogik eksperiment tadqiqotning asosiy metodlarini tashkil etdi. Eksperiment jarayonida o'yin metodlarini dars mashg'ulotiga tizimli ravishda tatbiq etish, ushbu yondashuvning o’quvchilarning hissiy intellektiga ta’sirini aniqlash maqsadida nazorat va eksperimental sinflardan foydalanildi. Eksperimental sinfda o'yin metodlarini dars jarayoniga rejali ravishda kiritish yo’lga qo'yilgan bo’lsa, nazorat sinfida anʼanaviy metodlar asosida mashg’ulotlar tashkil etildi.
• So’rovnoma va kuzatish metodlarini qo’llash asosida o’quvchilarning hissiy intellektiga oid o’zgarishlarini aniqlash, ularni tizimlashtirish va tahlil qilish ishlari amalga oshirildi. So’rovnoma savollari o’quvchilarning hissiyotlarini aniqlash, hamdardliklarini oshirish, o’zlarini nazorat qilish hamda ijtimoiy munosabatlarini yo’lga qo'yishiga oid mezonlar asosida tuzildi. Kuzatish jarayonida o’quvchilarning faolligi, hamkorligi, muloqoti, hissiyotlarini ifoda etishiga asoslangan holatlar qayd etib borildi.
To’plangan ma’lumotlar matematik-statistik ishlov metodidan foydalanib tahlil qilindi. Bu metod tadqiqot natijlarini aniqlash, ishonchliligini oshirish va asosli xulosalarni chiqish imkonini berdi.
Mazkur metodologiya asosida o’tkazilgan tadqiqot natijalari o’yin metodlarini o’quv jarayoniga tatbiq etish samaradorligini aniqlashda, shuningdek, o’quvchilar hissiy intellektining oshishiga oid asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishda muhim asos bo’ldi.
Tahlil va natijalar. Tadqiqot jarayonida o’tkazilgan pedagogik eksperiment natijalari shuni ko’rsatdiki, o'yin metodlarini dars mashg’ulotiga tizimli ravishda tatbiq etish o’quvchilarning hissiy intellektiga ijobiy ta’sir ko’rsatgan. Eksperimental sinfda o’quvchilar hissiyotlarini aniqlash, ularni to’g’ri ifoda etish, nazorat qilish hamda hamdardliklarini oshirish darajasi sezilarli darajada yaxshilangan.
Tadqiqotda nazorat sinfi va eksperimental sinf o’rtasida o’tkazilgan o’lchov natijalarni qiyosiy tahlil qilish asosida quyidagi o’zgarishlar aniqlandi:
✅ Eksperimental sinf o’quvchilarida hissiyotlarini aniqlash qobiliyati 25% oshdi.
✅ Hissiyotlarini to’g’ri ifoda etish darajasi 30% yaxshilandi.
✅ Hayrihohlik, hamdardlik va hamkorlik fazilatlarini namoyon etish 20% oshdi.
✅ Mojarolardan konstruktiv chiqish yo’llarini topish malakasi 35% oshdi.
✅ O’zlarini nazorat qilish va hislarini xavfsiz tarzda ifoda etish darajasi 40% yaxshilanganligi qayd etildi.
Bunga asos bo’lgan asosiy omil — o'yin metodlarini dars mashg’ulotiga tizimli ravishda tatbiq etish hisoblangan. O'yinlar o’quvchilar uchun xavfsiz muhit yaratib berdi, hissiyotlarini ochiq namoyon etishiga imkoniyat tug’dirdi, hamdardliklarini oshirdi va shaxsiyatlarini har tomonlama kamol toptirishiga xizmat qildi.
Mazkur natijalarni matematik-statistik ishlov asosida tahlil qilish natijasida o'yin metodlarini qo’llash samaradorligi p < 0,05 darajada muhimligi aniqlandi. Bu esa o'yin metodlarini o’quv jarayoniga tatbiq etish o’quvchilarning hissiy intellektini oshirishda muhim vosita ekanligini tasdiqlaydi.
Xulosa va takliflar: Mazkur tadqiqot natijalarni chuqur tahlil qilish asosida shuni xulosa qilish mumkinki, o'yin metodlarini dars mashg’ulotiga tizimli ravishda tatbiq etish boshlang’ich sinf o’quvchilarida hissiy intellektni oshirish, ularni har tomonlama barkamol shaxs sifatida tarbiyalash hamda kelajakda ijtimoiy munosabatlarini samarali yo’lga qo'yishiga asos bo’ladi.
Tadqiqot jarayonida aniqlangan asosiy qonuniyat shundaki, o'yinlar faqat vaqtni mazmunli o'tkazish vositasi emas, hissiyotlarni to’g’ri aniqlash, ifoda etish, hamdardliklarini oshirish va mojarolardan konstruktiv chiqishiga yo'naltiruvchi noyob pedagogik mexanizm hisoblanadi. O'yin metodlarini darslarda qo’llash o’quvchilar uchun xavfsiz muhit yaratib berdi, bu muhitda har bir bola o’zini to’liq namoyon etish imkoniyatiga ega bo’ldi.
Bunday yondashuv o’quvchilar shaxsiyatining har tomonlama kamol topishiga, ularni kelajakda barqaror shaxslar, samarali liderlar, hamdard odamlar va hissiy jihatdan chidamli shaxslar bo’lishiga zamin yaratadi. O'yin asosida hissiy intellektni oshirish — bu zamonaviy ta’lim tizimining asosiy vazifasi hisoblangan har tomonlama yetuk shaxsni tarbiyalash yo’lida ilg’or va samarali metod ekanligini tadqiqotimiz natijalari to’liq tasdiqladi.
Takliflar sifatida quyidagilarni ilgari surishimiz maqsadga muvofiq:
✅ Boshlang’ich sinf o’qituvchilarining darslarini tashkil etishda o'yin metodlarini tizimli va maqsadli asosda qo’llashlarini yo’lga qo'yish.
✅ Pedagoglar uchun o'yin metodlarini dars jarayoniga samarali tatbiq etish bo'yicha maxsus metodik qo’llanmalarni tayyorlash.
✅ O’qituvchilarni hissiy intellektni oshirish yo'nalishida malaka oshirish kurslarini tashkil etish, ularga zamonaviy metod va texnologiyalarni o’rgatish.
✅ Ota-onalarni ham ushbu jarayonga faol jalb qilish, oilada ham hissiy intellektni oshirishiga imkoniyat beruvchi o'yinlar to’g’risida ma’lumotlarini oshirish.
✅ Maktablarda hissiy intellektni aniqlash, rivojlantirish va monitoring qilish tizimini yo’lga qo'yish.
Mazkur takliflarni amaliyotga tatbiq etish — o’quvchilar shaxsiyatining har tomonlama kamol topishiga, ularni hayotiy qiyinchiliklarni yengib o’tishiga, mustaqil qaror qabul qilishiga, hamdard, faol va ijodiy shaxs bo’lib voyaga yetishiga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Goleman, D. (1995). Emotional Intelligence. Bantam Books, New York.
2. Bar-On, R. (2000). “Emotional Intelligence: An Integrative Model.” In Handbook of Emotional Intelligence. Bar-On & Parker (Eds.). San Francisco: Jossey-Bass.
3. Vygotsky, L. S. (1997). Pedagogika va psixologiya asoslari. Toshkent: O’qituvchi.
4. Leontiev, A. N. (1975). Deyatelnost, Soznanie, Lichnost. Moskva: Politizdat.
5. Elkonin, D. B. (1978). Psixologiya o'yin faoliyati. Moskva: Pedagogika.
6. Sodiqova, G. (2017). “Boshlang’ich sinf o’quvchilarida hissiy intellektni oshirish yo’llari.” Pedagogika va psixologiya jurnali. 2 (26), 133-145.
7. Abdullayeva, N. (2020). “O'yin metodlarini ta’lim jarayoniga tatbiq etish asosida o’quvchilarning hissiy intellektini oshirish.” Ilm-fan va ta’lim. 4 (10), 87-95.
8. Salimova, D. (2021). Boshlang’ich sinf o’quvchilarining hissiy intellektini oshirish metodikasi. Pedagogika fanlari bo'yicha falsafa doktori dissertatsiyasi. Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti.
9. Haydarova, M. (2021). “Hissiy intellektni oshirishda o'yin metodlarini qo'llash imkoniyatlarini tahlil qilish.” Pedagogika, psixologiya va ta’lim. 3 (31), 21-30.
10. Fayzullayeva, N. (2022). “Boshlang’ich sinf o’quvchilarida hissiy intellektni o’yinlar asosida rivojlantirish.” Zamonaviy ta’lim: muammo va yechimlar. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari, 105-114.
JURNALIST – HAQIQAT KO‘ZGUSI
Ovlaqulov Jahongir Ulugʻbek oʻgʻli
Qashqadaryo viloyati Shahrisabz tumani
Ommogʻon qishlogʻi 69- umumiy oʻrta taʼlim maktabi
Annotatsiya: Ushbu maqolada jurnalistikaning jamiyatdagi o‘rni, jurnalistning vazifalari va mas’uliyati, ularni haqiqat ko‘zgusi sifatida e’tirof etish sabablari yoritilgan. Shuningdek, jurnalist faoliyatida uchraydigan muammolar va ularning yechimlari haqida ham fikr yuritilgan.
Kalit so‘zlar: jurnalist, haqiqat, jamiyat, axborot, so‘z erkinligi, jurnalistika, adolat, mas’uliyat.
Bugungi globallashuv va raqamli axborot asrida jurnalistika nafaqat yangilik yetkazuvchi kuch, balki jamiyatda haqiqatning tarozisi, adolatning himoyachisi sifatida maydonga chiqmoqda. Har qanday davlatning taraqqiyoti, fuqarolik jamiyatining shakllanishi va erkin fikr almashinuvining rivojlanishi aynan jurnalist faoliyatining erkinligi va haqqoniyligiga bog‘liq. Shu ma'noda jurnalistni “haqiqat ko‘zgusi” deb atash bejiz emas.
Jurnalist – bu voqeani ko‘rgan, eshitgan va uni xalq uchun tushunarli, aniq, xolis shaklda yetkazgan fidoyi ijodkordir. U hayotning har bir jabhasiga nazar tashlab, undagi muammolarni ochib berishga harakat qiladi. Haqiqatni aytish, uni keng jamoatchilikka etkazish – bu katta jasorat va mas'uliyat talab qiladigan vazifadir.
Jurnalistning bosh maqsadi – voqealarni bezamasdan, haqiqatga sodiq qolgan holda yoritishdir. U hech bir tomonning ta’siriga tushmasdan, xalq ishonchini oqlashga harakat qiladi. Aynan shuning uchun ham jurnalistlar ko‘pincha “to‘rtinchi hokimiyat” deb nomlanadi. Ular hokimiyatlar, tizimlar va jamiyat o‘rtasida axborot ko‘prigini yaratadi.
Bugungi kunda O‘zbekiston jurnalistikasida ham yangilanish, erkin fikr, tanqidiy yondashuv va zamonaviy yondashuvlar ko‘zga tashlanmoqda. Davlatimiz rahbarining “Ochiq va shaffof jamiyat – bu avvalo so‘z erkinligi” degan fikri jurnalistlarning o‘z kasbiga bo‘lgan mas’uliyatini yanada kuchaytiradi. Bugun jurnalist nafaqat voqelikni yoritadi, balki jamiyatdagi o‘zgarishlarga turtki beradi.
Ammo jurnalist faoliyatida muammolar ham yo‘q emas. Ba'zida senzura, bosim, yolg‘on axborot tarqalishi yoki axborotga bo‘lgan erkin kirish huquqining cheklanishi kabi holatlar uchrab turadi. Shunday vaziyatda jurnalistlar halollik, mas’uliyat va professional etikaga amal qilgan holda o‘z kasbiga sodiq qolishi lozim.
Jurnalistika – bu faqatgina yangilik yozish emas, balki xalqning og‘riqlarini ifodalash, adolatni tiklash va haqiqatni yoritishdir. Har bir so‘z, har bir maqola – bu jamiyatga ta’sir ko‘rsatuvchi kuchdir. Demak, jurnalist – bu faqatgina axborot tarqatuvchi emas, balki jamiyatning fikr yo‘nalishini belgilovchi shaxsdir.
Jurnalist – bu voqealar jarayonida tomoshabin emas, balki faol ishtirokchi, haqiqatni izlovchi va uni jamiyatga yetkazuvchi fidoyi kasb egasidir. U yolg‘on va haqiqat to‘qnashgan muhitda adolatni topishga, voqelikni xolis yoritishga harakat qiladi. Bugungi kunda xalqning ko‘zi, qulog‘i va ishonchi bo‘lgan jurnalistlar nafaqat axborot yetkazuvchilar, balki jamiyatdagi muammolarga e’tibor qaratish, yechim izlash va ijobiy o‘zgarishlarga sabab bo‘luvchi kuchga aylanmoqda.
Haqiqiy jurnalist hech qachon manfaat yoki shaxsiy fikr ta’sirida qolmasligi, faqat haqiqat tarafida bo‘lishi kerak. Zero, u yozgan har bir maqola, qilgan har bir reportaj yoki bergan har bir savol jamiyatda muhim aks-sado uyg‘otadi. Shu bois, jurnalist nafaqat axborot vositasi, balki xalq va davlat o‘rtasidagi ishonch ko‘prigi, shuningdek, ijtimoiy ong va fikr shakllanishiga bevosita ta’sir qiluvchi kuchli omil hisoblanadi.
Zamonaviy jamiyatda jurnalistikaning roli kundan-kunga ortib bormoqda. So‘z erkinligi, shaffoflik va ochiqlik tamoyillariga sodiq qolgan holda faoliyat yuritgan jurnalistlargina xalq e’tirofi va hurmatiga sazovor bo‘ladi. Shu jihatdan olib qaraganda, jurnalist — bu nafaqat kasb, balki ulkan mas’uliyat, ijtimoiy burch va haqiqat oldidagi vijdon sinovidir.
Demak, jurnalist – bu haqiqatning ko‘zgusi, jamiyatning og‘riq nuqtalarini ko‘rsatuvchi vosita va ijtimoiy adolatni himoya qiluvchi chinakam xizmatkordir. Ular orqali biz haqiqatga yaqinlashamiz, voqealarning asl mohiyatini anglaymiz va jamiyatdagi o‘zgarishlarga guvoh bo‘lamiz.
Xulosa o’rnida, Jurnalistni haqiqat ko‘zgusi deyish – bu oddiy ibora emas. Bu og‘ir, mas’uliyatli, fidoyilik talab qiluvchi kasb egalarining xalq oldidagi xizmatlarini e’tirof etishdir. Ular haqiqatni yozadi, haqiqatni himoya qiladi va haqiqatni saqlaydi. Har bir jurnalist yodda tutishi kerak: u yozgan har bir so‘z jamiyatda iz qoldiradi. Shunday ekan, jurnalist har doim adolat, haqqoniylik va vijdon mezonlariga tayangan holda faoliyat yuritmog‘i kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqlari va chiqishlari (2020–2024 yillar).
2. “Jurnalistika asoslari”, T. Qo‘chqorov, T.: O‘qituvchi, 2020.
3. O‘zbekiston Milliy axborot agentligi (UzA) rasmiy sayti – www.uza.uz
4. “So‘z erkinligi va jurnalistika”, A. Sultonova – Toshkent, 2021.
“ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНЛАРИНИНГ НАРКОЖИНОЯТЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ТАЖРИБАСИ: МУАММОЛАР ВА ИСТИҚБОЛЛАР”
Х.А.Тураббаев
Аннотация. Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар органларининг наркожиноятларга қарши курашдаги фаолияти таҳлил қилинади. Хусусан, наркотик моддалар муомаласининг олдини олиш, профилактика тадбирлари, замонавий технологиялар ва халқаро ҳамкорликдаги роли кўриб чиқилади. Шунингдек, мавжуд муаммолар ва истиқболлар, шу жумладан, профилактика инспекторларининг фаолиятини самарали ташкил этиш, техник воситаларни жорий этиш ва халқаро тажрибани ўрганиш масалалари ёритилади. Мақолада амалга оширилаётган ислоҳотлар ва келажак учун таклифлар ҳамда хулосалар келтирилган.
Калит сўзлар: ички ишлар органлари, наркожиноятлар, профилактика, назорат, халқаро ҳамкорлик, технологиялар, ислоҳотлар, жамият хавфсизлиги
"ОПЫТ ОРГАНОВ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ ПО БОРЬБЕ С НАРКОМАНИЕЙ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ"
Аннотация. В данной статье автором анализируется деятельность органов внутренних дел Республики Узбекистан по борьбе со злоупотреблением наркотичических средств. В частности, рассматривается предотвращение незаконного оборота наркотических средств, профилактические мероприятия непосредственная роль современных технологий и вопросы международного сотрудничества. Также существующие проблемы и перспективы включая эффективную организацию деятельности инспекторов по профилактике, освещены вопросы внедрения технических средств, изучение международного опыта. В статье представлены текущие реформы а также предложения на будущее.
Ключевые слова: Органы внутренних дел, наркоконтроль, профилактика, надзор, международные отношения, технологии, реформы, общественная безопасность
THE EXPERIENCE OF LAW ENFORCEMENT AGENCIES IN COMBATING DRUG ADDICTION: PROBLEMS AND PROSPECTS
In this article, the author analyzes the activities of the internal affairs bodies of the Republic of Uzbekistan in combating drug abuse. In particular, the prevention of illicit drug trafficking, preventive measures, the direct role of modern technologies and issues of international cooperation are being considered. Also, the existing problems and prospects, including the effective organization of the activities of prevention inspectors, will highlight the issues of the introduction of technical means, the study of international experience. The article presents current reforms, as well as proposals for the future and conclusions.
Keywords: Internal affairs agencies, drug control, prevention, supervision, international relations, technology, reforms, public safety.
Сўнгги йилларда гиёҳвандлик муаммоси глобал хавфсизлик ва ижтимоий барқарорликка таҳдид солаётган асосий омиллардан бири сифатида қаралмоқда. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) ва БМТнинг Наркотиклар ва жиноятчиликка қарши кураш идораси (УНОДC) маълумотларига кўра, ҳозирда дунё бўйлаб 296 миллиондан ортиқ одам гиёҳванд моддалар истеъмол қилиб, улардан 39 миллиони сурункали гиёҳвандликка чалинган. Бу эса наркожиноятлар, оилавий инқирозлар, касалликлар, ёшлар орасида ахлоқий бузилишлар каби салбий оқибатларни келтириб чиқармоқда.
Ўзбекистон Республикаси ҳам бу хавфга қарши қатъий сиёсат юритиб, давлат даражасида комплекс чора-тадбирларни амалга оширб келмоқда. Ички ишлар органлари гиёхвандлик воситалари билан қонунга ҳилоф равишда муомала қилишга қарши кураш ва улар тарқалишининг олдини олиш наркожиноятларга қарши курашиш, жиноятларни фош этиш ва жамиятда соғлом турмуш тарзини шакллантириш борасида нафақат махалий доирада, шунингдек халқаро миқёсида тизимли фаолият олиб бориши хаммамизга аём.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 48-моддасида “Ҳар ким соғлиғини сақлаш ҳуқуқига эга ” деб белгиланган бўлиб, ушбу норма асосида гиёҳвандликка қарши кураш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. Шу билан бирга, “Ички ишлар органлари тўғрисида”ги Қонун ва “Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида”ги Қонун доирасида Ички ишлар органларига наркотик воситалар муомаласини назорат қилиш, ноқонуний айланишга чек қўйиш ва аҳоли орасида тарғибот ишларини олиб бориш вазифаси белгиланган.
Ҳозирги кунда Марказий Осиёнинг Афғонистон билан бевосита чегарадош бўлган барча давлатлардаги нарковазиятга ўзаро боғлиқлик хосдир. Статистик рақамларга назар ташласак, Афғонистонда ишлаб чиқарилаётган гиёҳвандлик воситаларнинг 20-25 айнан “Шимолий йўналиш”да жойлашган Тожикистон, Ўзбекистон, Қирғизистон, Туркманистон давлатлари орқали Қозоғистон ва Россия Федерацияси, ундан кейин Европа мамлакатларига йўналтирилмоқда.
Мақолада Ўзбекистон Ички ишлар тизимининг наркожиноятларга қарши курашишдаги ҳуқуқий асослари, амалий фаолияти, замонавий технологияларни қўллаш ҳолати, халқаро ҳамкорликдаги ўрни, шунингдек, мавжуд муаммолар ва уларни бартараф этиш бўйича истиқболли таклифлар чуқур таҳлил қилиш назарда тутилган .
Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралари томонидан чегараларда назорат кучайтирилиб, гиёҳвандлик воситаларини мамлакатимиз орқали транзит қилиш каналлари бирин-кетин фош этилаётгани, уюшган гурухлар ва наркожиноятчиларни шу каби воситаларни чегаралар орқали олиб ўтишда янада эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилиш, уларни яшириш ва ниқоблашда янги ноанъавий усулларни қўллашга ундамоқда.
Бу эса, ўз навбатида, гиёҳвандлик воситаларинининг қонунга хилоф муомалада бўлишига қарши курашишга масъул ҳуқуқ-тартибот идораларидан мазкур йўналишдаги тадбирларга янада жиддий ёндашишни талаб этади. Зеро, “захри қотил”нинг ноқонуний муомалада бўлиши ортиб бораётгани мамлакатда жиноятчиликнинг авж олишига ва халқнинг маънавияти беқарорлашувига, пировардида давлатнинг таназзулга юз тутишига олиб келувчи жиддий таҳдидлардан биридир.
Бу ҳолатларнинг мавжудлиги ва тобора мураккаблашиб бораётгани, ўз навбатида, бутун дунё ҳамжамиятига, шунингдек Марказий Осиё минтақасига реал хавф солмоқда.
Ўзбекистон Республикаси минтақамиздаги мамлакатлар ичида гиёҳвандлик воситалари ва психотроп модаларнинг ноқонуний айланишига қарши курашишда фаол сиёсат олиб бораётган давлатлардан бири ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ички ишлар органларининг фаолиятини белгилайди. “Ички ишлар органлари тўғрисида”ги қонун, “Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида”ги қонун ва бошқа ҳужжатлар наркожиноятларга қарши курашишда асосий ҳуқуқий база ҳисобланади.
Ички ишлар органлари томонидан наркожиноятларга қарши профилактика тадбирлари амалга оширилади. Маҳаллаларда тарғибот ишлари, ёшлар билан суҳбатлар, ижтимоий тармоқларда ахборот кампаниялари ўтказилади. Шунингдек, хавфли ҳудудларда назорат кучайтирилади.
Жиноятчиликни олдини олишда замонавий технологиялар, масалан, сунъий интеллект, маълумотлар таҳлили ва мониторинг тизимлари қўлланилмоқда. Бу технологиялар жиноятларни эрта аниқлаш ва профилактика тадбирларини самарали ташкил этишда муҳим аҳамиятга эга.
Гиёҳвандликка қарши курашишда халқаро ҳамкорлик муҳим рол ўйнайди. Ғиёҳвандлик воситалари, психотроп моддалар ва прекурсорларни ноқонуний ишлаб чиқариш, муомалага киритиш, истъемол қилишни назорат этиш соҳасида ўзаро англашув ва ҳамкорлик тўғрисидаги меморандум 1996 йил Марказий Осиёдаги бешта давлат (Ўзбекистон, Қозоғистон, Тожикистон, Туркманистон, Қирғизистон) ҳамда БМТнинг Наркотиклар ва Жиноятчиликка Қарши Идораси (УНОДC), ИНТЕРПОЛ ва бошқа халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликни йўлга қўйган . Кейнчалик унга Россия Федерацияси ва Озарбайжон Республикалари ҳам қўшилган. Бу ҳамкорлик орқали тажриба алмашиш, қўшма операциялар ўтказиш ва халқаро стандартларга мос келадиган профилактика усулларини жорий этиш мумкин. Ўзбекистон Республикаси наркотик моддалар билан боғлиқ жиноятларни камайтириш ва уларнинг олдини олиш борасида халқаро ҳамкорликни ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратиб келмоқда. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Наркотиклар ва жиноятчилик бўйича бошқармаси (УНОДC) билан ҳамкорликда олиб борилаётган ишлар натижасида, сўнгги йилларда наркотик моддалар билан боғлиқ жиноятлар сони кескин ошгани кузатилмоқда.
2024-йилда Ўзбекистонда Жиноят кодексининг 270, 271, 273-276-моддаларига асосан 8373 нафар шахс судланган бўлса, бу эса 2020-йилдаги 3941 нафар билан солиштирганда деярли икки бараварга кўпайганини кўрсатади .
Ўзбекистон ҳукумати наркотик моддалар билан боғлиқ жиноятлар билан курашишда халқаро ҳамкорликни кучайтиришга алоҳида эътибор қаратган.
2024-йил 21-октябрда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Афғонистон бўйича махсус вакил Исматулла Иргашев ва БМТ Наркотиклар ва жиноятчилик бўйича бошқармаси (УНОДC) Марказий Осиё, Афғонистон, Покистон ва Эрон бўйича минтақавий вакили Оливер Столпе ўртасида учрашув бўлиб ўтганлиги боис, учрашувда наркотик моддалар истеъмоли ва ноқонуний савдоси, трансмиллий жиноятчиликка қарши курашиш, коррупцияга қарши курашиш ва терроризмга қарши курашиш каби масалалар муҳокама қилинган. Шунингдек, 2023-йил 14-сентябрда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Статистика агентлигида БМТ Наркотиклар ва жиноятчилик бўйича бошқармаси вакиллари билан учрашув ўтказилган . Тадбирда барқарор ривожланиш мақсадларига эришиш кўрсаткичларини такомиллаштириш масалалари муҳокама қилиниб ва томонлар ўртасидаги ҳамкорликни янада ривожлантиришга келишиб олинган.
Ғиёхвандлик билан шуғулланувчи шахслар доимо ўз устида ишлаётгани ва ғиёхвандлик воситаларини яширишнинг янги, анча айёрхона усулларидан фойдаланаётгани сабабли хуқуқни муҳофаза қилувчи органларининг ходимларини масъулияти ва иш ҳажми кун сайин ошиб бормоқда.
Ўзбекистон Республикаси томонидан ғиёхвандликни тарқалиши ва наркотик воситаларнинг ноқонуний муомилада бўлишига қарши кураш, улар устидан назоратни кучайтириш борасида халқаро мажбуриятларни бажариш жараёни давом этмоқда.
Юқоридаги таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, Ички ишлар органларининг наркожиноятларга қарши курашдаги роли нафақат жиноятларни аниқлаш билан чекланмайди, балки профилактика, ахборот-тарғибот, халқаро тажрибани жорий этиш, замонавий технологияларни қўллаш орқали комплекс ёндашувни амалга оширишга қаратилган.
Шу билан бирга, наркожиноятлар билан боғлиқ муаммолар – яъни ёшлар орасида гиёҳвандликка қизиқишнинг ортиши, янги психоактив моддалар пайдо бўлиши, интернет орқали савдонинг кенгайиши, шунингдек, ҳудудларда профилактика фаолиятининг кам самарадорлиги каби ҳолатлар жиддий эътиборни талаб этади. Ушбу муаммоларни ҳал қилиш учун қуйидаги устувор йўналишлар бўйича чора-тадбирлар зарур:
профилактика инспекторларининг касбий малакасини ошириш;
маҳаллий ва халқаро маълумот алмашинув тизимларини кучайтириш;
илғор технологиялар, хусусан сунъий интеллект ва мониторинг тизимларини жорий этиш;
жамиятда соғлом турмуш тарзини тарғиб қилувчи тизимли ва узлюксиз ахборот-кампанияларини йўлга қўйиш;
ёшлар билан ишлашда педагогик-психологик ёндашувларни кучайтириш.
Хулоса қилиб айтганда, Ички ишлар органларининг наркожиноятларга қарши кураш борасидаги фаолиятини замонавий талаблар асосида янада такомиллаштириш, уни халқаро тажриба билан уйғунлаштириш ва ҳуқуқий базани мустаҳкамлаш орқали Ўзбекистонда наркотик таҳдидига қарши самарали тизимни шакллантириш мумкин.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент: Адолат, 2023.
“Ички ишлар органлари тўғрисида”ги Қонун. Қонунчилик маълумотлари миллий базаси, 2021-йил.
“Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида”ги Қонун. – Тошкент, 2017.
ИНТЕРПОЛ Друг-Релатед Cриме Репорт. – Лён, 2022.
УНОДC Аннуал Wорлд Друг Репорт. Унитед Натионс Оффиcе он Другсанд Cриме, 2023.
Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг расмий веб-сайти-www.мвд.уз
Йўлдошев М. “Наркожиноятларга қарши курашнинг ҳуқуқий асослари”. – Тошкент: Юридик нашриёт, 2020.
www.унодc.орг – БМТнинг Наркотиклар ва Жиноятчиликка қарши кураш идораси расмий сайти.
HARBIY TA’LIMDA HAYDOVCHILARNI O‘QITISHDA SIMULATION VOSITALARNING AHAMIYATI (CHET EL TAJRIBASI MISOLIDA)
Amanov Mansur Uralovich
71908 h/q Harbiy xizmatchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada harbiy ta’lim tizimida haydovchilarni tayyorlash jarayonida qo‘llanilayotgan simulyatsiya vositalarining ahamiyati tahlil qilinadi. Zamonaviy urush va mudofaa sharoitlarida harbiy transport vositalarini boshqarish bo‘yicha malakali mutaxassislarni tayyorlash katta mas’uliyat va yuqori xavfsizlikni talab etadi. Shu sababli, dunyo tajribasida haydovchilarni o‘qitishda real sharoitga yaqinlashtirilgan simulyatorlar, virtual trenajyorlar va raqamli texnologiyalar keng qo‘llanilmoqda. Tadqiqotda AQSh, Rossiya, Turkiya va Yevropa davlatlarining harbiy akademiyalarida joriy etilgan ilg‘or metodlar o‘rganilib, ularning samaradorlik ko‘rsatkichlari tahlil qilinadi. Shuningdek, simulyatsiya vositalarining o‘quv jarayonini xavfsiz va iqtisodiy jihatdan tejamkor tashkil etishdagi afzalliklari ko‘rsatib beriladi. Maqola yakunida O‘zbekiston harbiy ta’lim tizimida haydovchilarni tayyorlashda xorijiy tajribani tatbiq etish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ilgari suriladi.
Kalit so‘zlar: harbiy ta’lim, haydovchilarni tayyorlash, simulyatsiya vositalari, virtual trenajyor, chet el tajribasi, xavfsizlik, ta’lim samaradorligi, innovatsion texnologiyalar.
Аннотация: В данной статье рассматривается значение симуляционных средств в процессе подготовки водителей в системе военного образования. Современные условия войны и обороны требуют подготовки квалифицированных специалистов по управлению военной техникой с учетом высокой ответственности и безопасности. В связи с этим в мировой практике широко применяются симуляторы, виртуальные тренажёры и цифровые технологии, приближенные к реальным условиям. В исследовании анализируется опыт США, России, Турции и стран Европы, а также показатели эффективности внедрённых методик. Особое внимание уделяется преимуществам симуляционных средств в обеспечении безопасности и экономичности учебного процесса. В заключение приводятся предложения и рекомендации по использованию зарубежного опыта в подготовке водителей в системе военного образования Узбекистана.
Ключевые слова: военное образование, подготовка водителей, симуляционные средства, виртуальные тренажёры, зарубежный опыт, безопасность, эффективность обучения, инновационные технологии.
Abstract: This article examines the importance of simulation tools in training drivers within the military education system. Modern conditions of warfare and defense require the preparation of highly qualified specialists in operating military vehicles with high responsibility and safety standards. Therefore, worldwide practice actively employs simulators, virtual trainers, and digital technologies that closely imitate real conditions. The study analyzes the experience of the United States, Russia, Turkey, and European countries, as well as the effectiveness of applied methods. Particular attention is given to the advantages of simulation tools in ensuring safety and cost-effectiveness in the educational process. The article concludes with proposals and recommendations for implementing foreign experience in driver training within the military education system of Uzbekistan.
Keywords: military education, driver training, simulation tools, virtual simulators, foreign experience, safety, training efficiency, innovative technologies.
Kirish
XXI asrda harbiy ta’lim tizimini modernizatsiya qilish, xususan, harbiy transport vositalarini boshqarishga oid mutaxassislarni tayyorlash jarayonini samarali tashkil etish masalasi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Harbiy harakatlar dinamikasining murakkablashuvi, jangovar texnikalarning zamonaviylashtirilishi va xavfsizlik talablarining keskin oshishi natijasida haydovchilarning kasbiy tayyorgarligiga qo‘yiladigan talablar ham sezilarli darajada kuchaymoqda. Shu sababli an’anaviy o‘qitish usullaridan tashqari, zamonaviy texnologiyalarni, xususan, simulyatsiya vositalarini qo‘llash zaruriyati paydo bo‘lmoqda.
Simulyatsiya texnologiyalari yordamida real sharoitni xavfsiz muhitda modellashtirish, ekstremal vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilish ko‘nikmalarini shakllantirish va o‘quvchi-haydovchilarning psixofiziologik barqarorligini oshirish mumkin. Bu usul nafaqat xavfsizlikni ta’minlaydi, balki iqtisodiy jihatdan ham samaradorlikni ta’minlab, yonilg‘i sarfi, texnik eskirish va favqulodda vaziyatlar xavfini sezilarli darajada kamaytiradi.
Jahonning yetakchi davlatlarida — AQSh, Rossiya, Turkiya va Yevropa mamlakatlarida harbiy akademiyalar haydovchilarni tayyorlashda virtual trenajyorlar va simulyatsiya vositalaridan keng foydalanib kelmoqda. Bu tajribalar o‘quv jarayonining interaktivligini oshirib, o‘quvchilarda tezkor fikrlash, muqobil yechimlarni tanlash va transport vositasini samarali boshqarish malakasini rivojlantirmoqda.
Bugungi globallashuv sharoitida harbiy sohada transport vositalaridan samarali foydalanish va ularni yuqori darajada boshqarishga qodir mutaxassislarni tayyorlash masalasi dolzarb vazifalardan biri sifatida maydonga chiqmoqda. Chunki zamonaviy jangovar texnika va harbiy transport vositalari yuqori tezlik, murakkab boshqaruv tizimlari hamda turli iqlim va relyef sharoitlarida ishlash imkoniyatlariga ega. Bunday texnikani samarali boshqarish uchun nafaqat nazariy bilim, balki xavfli va ekstremal sharoitlarda tezkor qaror qabul qilish ko‘nikmasi ham zarurdir.
An’anaviy o‘quv jarayonida haydovchilarni tayyorlashda ko‘plab cheklovlar mavjud: yuqori moddiy xarajatlar, yonilg‘i va texnik resurslarning sarfi, texnika eskirishi, baxtsiz hodisalar xavfi va ekologik muammolar. Shu bois, dunyo tajribasida o‘quv jarayonida simulyatsiya vositalari va virtual trenajyorlardan foydalanish keng joriy etilmoqda. Bu usullar real jangovar sharoitlarni xavfsiz tarzda qayta modellashtirish, mashg‘ulotlarni tejamkorlik bilan o‘tkazish va o‘quvchilarda mustahkam amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish imkonini beradi.
O‘zbekiston harbiy ta’lim tizimida ham kadrlar tayyorlash jarayonini ilg‘or texnologiyalar asosida tashkil etish davlat mudofaa salohiyatini oshirishning muhim omillaridan biridir. Shu nuqtai nazardan, chet el tajribasini o‘rganish va uni milliy sharoitga moslashtirish nafaqat o‘quv jarayonining samaradorligini ta’minlaydi, balki xavfsizlik va iqtisodiy tejamkorlik jihatidan ham katta ahamiyat kasb etadi.
Mazkur maqolada chet el tajribasi asosida haydovchilarni o‘qitishda simulyatsiya vositalarining afzalliklari tahlil qilinib, ularni O‘zbekiston harbiy ta’lim tizimida tatbiq etishning pedagogik va amaliy imkoniyatlari yoritiladi.
Asosiy qism
Harbiy ta’lim tizimida haydovchilarni tayyorlashda simulyatsiya vositalaridan foydalanish bugungi kunda eng ilg‘or pedagogik va texnologik yondashuvlardan biri sifatida qaralmoqda. Jahon tajribasiga nazar tashlansa, AQShda harbiy akademiyalar va maxsus tayyorgarlik markazlarida turli harbiy transport vositalarini boshqarishga mo‘ljallangan yuqori darajadagi simulyatorlardan foydalaniladi. Ular yordamida kursantlar turli relyeflarda harakatlanish, kecha-kunduz sharoitida boshqaruvni amalga oshirish, favqulodda vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilish ko‘nikmalarini o‘zlashtiradilar. Shu orqali real mashg‘ulotlardagi xavf kamayadi, yonilg‘i va texnik resurslarning sarfi esa ancha qisqaradi. Rossiya Federatsiyasida ham harbiy avtomobil maktablari va oliy harbiy o‘quv yurtlarida zamonaviy trenajyorlar keng qo‘llanilib, ularning yordamida kursantlar turli harbiy mashinalarni boshqarishda psixologik barqarorlikni shakllantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Turkiyada harbiy transport vositalarini boshqarish bo‘yicha tayyorgarlikda “kompleks simulyatsiya markazlari” faoliyat yuritadi. Bu markazlarda o‘quvchilar nafaqat texnikani boshqarish, balki harbiy taktik vaziyatlarni modellashtirish orqali jamoaviy harakat va koordinatsiyani ham o‘rganadilar. Yevropa mamlakatlarida esa simulyatsiya vositalari ekologik xavfsizlik nuqtayi nazaridan alohida ahamiyatga ega bo‘lib, ular yordamida o‘quv mashg‘ulotlari atrof-muhitga zarar yetkazmasdan samarali tashkil etiladi. Shu bilan birga, kursantlar turli tabiiy-iqlimiy sharoitlarni, jumladan, qattiq sovuq, issiq, yomg‘ir yoki qor kabi vaziyatlarni virtual muhitda sinab ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Simulyatsiya vositalarining afzalliklari ko‘plab jihatlarda namoyon bo‘ladi. Birinchidan, ular xavfsizlikni ta’minlaydi. Harbiy texnikani boshqarishda uchrashi mumkin bo‘lgan avariyaviy holatlar virtual muhitda xavfsiz tarzda mashq qilinadi. Ikkinchidan, iqtisodiy samaradorlik ta’minlanadi: yonilg‘i, texnika va boshqa moddiy resurslarning sarfi sezilarli darajada kamayadi. Uchinchidan, vaqtni tejalishi bilan birga, mashg‘ulotlarni takrorlash imkoniyati ham kengayadi, bu esa o‘quvchilarning amaliy ko‘nikmalarini mustahkamlashga xizmat qiladi. To‘rtinchidan, psixologik tayyorgarlik oshadi: kursantlar stressli vaziyatlarda o‘zini boshqarish, qaror qabul qilish va tezkor harakat qilish ko‘nikmalarini shakllantiradilar.
O‘zbekiston harbiy ta’lim tizimida ham haydovchilarni tayyorlash jarayonini samarali tashkil etish davlat mudofaa salohiyatini kuchaytirishda muhim omil bo‘lib hisoblanadi. Mamlakatimizda mavjud imkoniyatlar, xususan, raqamli texnologiyalarni keng joriy etish, ta’lim tizimini modernizatsiya qilish jarayonlari simulyatsiya vositalaridan foydalanish uchun qulay sharoit yaratmoqda. Chet el tajribasini o‘rganish va uni milliy sharoitga moslashtirish orqali o‘quv jarayonida xavfsizlikni oshirish, iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash hamda kursantlarning real jangovar sharoitga tayyorgarligini yuqori bosqichga ko‘tarish mumkin. Shu bilan birga, simulyatsiya vositalari o‘quvchilarni nazariy bilimlarni amaliy mashg‘ulotlar bilan uyg‘unlashtirishga, mustaqil fikrlash va qaror qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Natijada, harbiy ta’limda simulyatsiya vositalaridan foydalanish nafaqat o‘quv jarayonining samaradorligini oshiradi, balki zamonaviy sharoitda xavfsizlik, iqtisodiy tejamkorlik va psixologik barqarorlikni ta’minlashning muhim pedagogik va texnologik yondashuvi sifatida dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Chet el tajribasi tahlilida shuni alohida qayd etish lozimki, rivojlangan mamlakatlarning harbiy ta’lim tizimida haydovchilarni o‘qitishda simulyatsiya vositalari muhim o‘rin egallaydi. Masalan, AQSh Qurolli Kuchlari akademiyalarida maxsus ishlab chiqilgan virtual trenajyorlar yordamida kursantlar turli relyeflarda va ekstremal ob-havo sharoitlarida mashq qiladilar. Bu uslub jang maydoniga yaqin vaziyatlarni xavfsiz tarzda simulyatsiya qilish imkonini beradi. Rossiyada harbiy avtomobil maktablari o‘quvchilarida psixologik tayyorgarlikni mustahkamlash maqsadida trenajyorlardan foydalanish keng yo‘lga qo‘yilgan. Bu tajribada nafaqat texnikani boshqarish, balki stressli sharoitlarda qaror qabul qilish ko‘nikmalari ham shakllantiriladi. Turkiyada esa kompleks simulyatsiya markazlari faoliyat yuritib, ular o‘quvchilarning jamoaviy koordinatsiya va taktik harakatlarni amalda sinab ko‘rish imkonini beradi. Yevropa mamlakatlarida simulyatsiya texnologiyalari ekologik xavfsizlik nuqtayi nazaridan ham alohida ahamiyat kasb etadi, chunki ular real mashg‘ulotlarda yuzaga keladigan atrof-muhitga salbiy ta’sirlarni bartaraf etadi.
Simulyatsiya vositalarining afzalliklari bir necha asosiy yo‘nalishda ko‘rinadi. Birinchidan, ularning xavfsizlikni ta’minlashdagi o‘rni beqiyosdir. Real mashg‘ulotlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan texnik nosozliklar, avariya yoki baxtsiz hodisalar xavfi virtual muhitda bartaraf etiladi. Ikkinchidan, iqtisodiy samaradorlik yuqori bo‘ladi, chunki yonilg‘i, texnik vositalar va boshqa moddiy resurslardan foydalanish hajmi ancha qisqaradi. Uchinchidan, o‘quv jarayonining moslashuvchanligi ta’minlanadi: trenajyorlarda turli murakkablik darajasidagi mashqlarni ko‘p marotaba takrorlash mumkin, bu esa amaliy ko‘nikmalarni chuqurlashtiradi. To‘rtinchidan, simulyatsiya vositalari o‘quvchilarda stressga bardoshlilik, tezkor qaror qabul qilish va vaziyatni tahlil qilish kabi psixologik jihatlarni mustahkamlaydi.
Shu bilan birga, mavjud muammolar ham inkor etilmaydi. Avvalo, simulyatsiya vositalarini yaratish va joriy etish katta moliyaviy xarajatlarni talab qiladi. Ikkinchi muammo texnik infratuzilma bilan bog‘liq bo‘lib, yuqori darajadagi virtual trenajyorlar samarali ishlashi uchun kuchli dasturiy ta’minot va zamonaviy kompyuter texnikasi zarur. Uchinchi muammo — pedagog kadrlarning tayyorgarligi masalasi. Harbiy o‘qituvchilar va instruktorlar simulyatsiya vositalaridan samarali foydalanish bo‘yicha yetarli malakaga ega bo‘lishi lozim. Shuningdek, ayrim hollarda simulyatsiya mashg‘ulotlari real sharoitdagi barcha faktorlarni to‘liq qamrab ololmaydi, bu esa ularning cheklanganligini ko‘rsatadi.
Mazkur muammolarni bartaraf etish uchun bir qator takliflarni ilgari surish mumkin. Birinchidan, xorijiy tajribalarni hisobga olgan holda O‘zbekiston harbiy ta’lim tizimida bosqichma-bosqich zamonaviy simulyatsiya vositalarini joriy etish maqsadga muvofiqdir. Ikkinchidan, davlat va xususiy sektor hamkorligida yuqori texnologiyali trenajyorlarni ishlab chiqish va mahalliy sharoitga moslashtirish zarur. Uchinchi taklif — instruktor va pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish dasturlarini yo‘lga qo‘yishdir. To‘rtinchidan, simulyatsiya vositalaridan foydalanishda nafaqat texnik ko‘nikmalar, balki psixologik barqarorlik, stressga chidamlilik va jamoaviy hamkorlik kabi jihatlarga ham e’tibor qaratilishi kerak.
Chet el tajribasi ko‘rsatadiki, harbiy ta’limda haydovchilarni tayyorlashda simulyatsiya vositalaridan foydalanish nafaqat xavfsizlik va iqtisodiy samaradorlikni ta’minlaydi, balki kursantlarning kasbiy va psixologik tayyorgarligini yuqori bosqichga ko‘taradi. O‘zbekiston harbiy ta’lim tizimida mazkur texnologiyalarni joriy etish davlat mudofaa salohiyatini oshirish, zamonaviy jangovar sharoitlarga mos kadrlar tayyorlash va ta’lim jarayonining samaradorligini ta’minlashning muhim omillaridan biri bo‘lishi mumkin.
Mavzuni o‘rganish zarurati, avvalo, harbiy ta’lim tizimida zamonaviy sharoitga mos, yuqori malakali kadrlarni tayyorlash ehtiyojidan kelib chiqadi. Bugungi kunda harbiy transport vositalarini boshqarish nafaqat oddiy texnik jarayon, balki xavfli va murakkab vazifalar majmuasi hisoblanadi. Harbiy haydovchilar turli relyeflarda, og‘ir iqlimiy sharoitlarda va jangovar vaziyatlarda transport vositalarini boshqarishga majbur bo‘ladilar. Bunday sharoitlarda inson omili hal qiluvchi rol o‘ynaydi, shu bois ularda tezkor fikrlash, xavfsiz boshqaruv va stressli holatlarda qaror qabul qilish ko‘nikmalarini shakllantirish zarur.
An’anaviy o‘qitish metodlari ko‘pincha real sharoitni to‘liq qamrab ololmaydi va xavfsizlik jihatidan ham cheklangan imkoniyatlarga ega. Mashg‘ulotlar davomida texnika eskirishi, yonilg‘i va moddiy resurslarning sarfi, avariya xavfi kabi omillar o‘quv jarayonining samaradorligini pasaytiradi. Shu nuqtayi nazardan, simulyatsiya vositalari o‘quv jarayoniga ilg‘or yondashuv sifatida kirib kelmoqda. Ular yordamida real vaziyatlar xavfsiz muhitda qayta modellashtiriladi, mashg‘ulotlar tejamkor va qayta-qayta amalga oshirilishi mumkin, bu esa haydovchilar malakasini mustahkamlashda beqiyos imkoniyat yaratadi.
Chet el tajribasi ham shuni ko‘rsatmoqdaki, simulyatsiya texnologiyalaridan foydalanish harbiy ta’limda samaradorlikni oshirishning asosiy sharti hisoblanadi. AQSh, Rossiya, Turkiya va Yevropa davlatlarida simulyatsiya vositalari yordamida kursantlarning nazariy bilimlari amaliy mashg‘ulotlar bilan uyg‘unlashtirilmoqda, psixologik tayyorgarligi oshirilmoqda hamda iqtisodiy tejamkorlik ta’minlanmoqda. O‘zbekiston harbiy ta’lim tizimida ham shunday tajribalarni milliy sharoitga moslashtirish, simulyatsiya texnologiyalarini joriy etish davlat mudofaa salohiyatini mustahkamlash va kelajakdagi ofitser-haydovchilarning malakasini zamon talablari asosida shakllantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, harbiy ta’lim tizimida haydovchilarni tayyorlash jarayonida simulyatsiya vositalaridan foydalanish zamonaviy pedagogik va texnologik yondashuv sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Chet el tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, virtual trenajyorlar yordamida kursantlar turli relyef va ob-havo sharoitlarida mashq qilib, real jangovar vaziyatlarga yaqin sharoitlarda o‘z bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlash imkoniga ega bo‘ladilar. Bunday yondashuv xavfsizlikni ta’minlash, iqtisodiy tejamkorlikni oshirish, mashg‘ulotlarni ko‘p marotaba takrorlash imkoniyati bilan o‘quv jarayonining samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
Shu bilan birga, simulyatsiya texnologiyalarini joriy etish ayrim muammolarni ham yuzaga keltiradi: texnik va moliyaviy xarajatlarning yuqoriligi, pedagog kadrlarning malakasi yetarli emasligi va real sharoitlarni to‘liq modellashtirishdagi cheklovlar. Biroq bu muammolarni xorijiy tajribani o‘rganish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni jalb qilish, davlat-xususiy hamkorlikni rivojlantirish va instruktorlarni qayta tayyorlash orqali bartaraf etish mumkin.
O‘zbekiston harbiy ta’lim tizimida simulyatsiya vositalarini bosqichma-bosqich joriy etish davlat mudofaa salohiyatini oshirish, kadrlar tayyorlash jarayonini zamonaviylashtirish va xalqaro standartlarga moslashtirishning muhim kafolatlaridan biri bo‘lib xizmat qiladi. Demak, ushbu mavzuni chuqur o‘rganish va amaliyotga tatbiq etish nafaqat ta’lim samaradorligini oshiradi, balki milliy xavfsizlikni mustahkamlashda ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Abdurahmonov Q. Harbiy ta’lim tizimini modernizatsiya qilishning ilmiy asoslari. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2019.
Xasanov I. Harbiy transport vositalarini boshqarishda zamonaviy yondashuvlar. – Toshkent: Harbiy akademiya nashriyoti, 2020.
Jo‘rayev M. O‘zbekiston mudofaa tizimida kadrlar tayyorlash konsepsiyasi. – Toshkent: “Milliy g‘oya”, 2021.
Karimov B. Harbiy psixologiya va ta’limda yangi texnologiyalar. – Toshkent: “Ilm ziyo”, 2018.
Mamatqulov Sh. Harbiy ta’limda innovatsion texnologiyalar. – Toshkent: “Iqtisodiyot va ta’lim” jurnali, №3, 2020.
Abdullayev O. Virtual trenajyorlar va ularning o‘quv jarayonidagi ahamiyati. – Toshkent: “Ta’lim va innovatsion tadqiqotlar” jurnali, №2, 2021.
Tursunov A. Harbiy ta’limda simulyatsiya texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlari. – Toshkent: “Mudofaa ishlari” ilmiy to‘plami, 2022.
Yo‘ldoshev Sh. Pedagogik texnologiyalar va ularni harbiy ta’limga tatbiq etish. – Toshkent: O‘zMU nashriyoti, 2017.
Qodirov D. Harbiy transport vositalarini boshqarishda xavfsizlik masalalari. – Toshkent: “Harbiy bilim”, 2019.
Ortiqov U. Harbiy ta’lim tizimida xalqaro tajribani qo‘llash imkoniyatlari. – Toshkent: “O‘zbekiston mudofaasi” jurnali, №1, 2021.
